Yerleşim Alanları

Yerleşim Alanları #

Çalışmada yapılan arazi kullanım durumu ölçümlerine göre, Gemlik ilçesinde yerleşim alanları 2224 hektarlık bir alanı kaplamaktadır. Söz konusu alanlar ilçe toplam alanının % 5,5’lik kısmını oluşturmaktadır. İlçedeki yerleşim alanları içerisinde en büyüğü Gemlik şehir merkezini oluşturan mahallelerdir. Gemlik şehir merkezi fonksiyonel açıdan meskenlerin çeşitliliği, sanayi tesisleri, hizmet binaları, ticaret

merkezleri, sosyal tesisler, spor alanları ve eğitim kültür alanları ile yerleşim alanının fazla olmasında etkili olmuştur.

Köy yerleşim birimleri içerisinde Engürücük ile Büyükkumla köyleri yerleşim alanları bakımından diğer köy yerleşim birimlerinden daha fazla yer kaplamaktadır. Kuruluşlarının eski dönemlere dayanması Engürücük ve Büyükkumla köy yerleşmelerinin diğer yerleşim birimlerine göre daha fazla nüfuslanmasına ve kuruluş alanlarının diğer yerleşim birimlerinden daha fazla olmasında en önemli etkendir.

Orman Alanları #

Araştırma sahasında en fazla paya sahip olan orman alanları 20.570 hektarlık alanı ile ilçe toplam alanının % 50,5’ini kaplamaktadır. Harita 2.1’de de görüldüğü üzere ilçedeki ormanların büyük bir kısmı kuzeydeki samanlı dağları üzerinde yer almaktadır. Narlı ile Haydariye köyleri çevresinde yer alan dağlık saha ve ilçenin güneydoğu uç kısmında yer alan Fındıcak Köyü çevresi orman alanlarının dağılış gösterdiği diğer yerlerdir. Fakat tarihsel süreçte uzun geçmişe sahip ilçe toprakları, yerleşim alanlarına yakın yerlerdeki ormanların büyük bir kısmı tahrip edilmiştir. Hatta ormanlık alanların önemli bir bölümü orman örtüsünden yoksun duruma gelmiştir. Şahinyurdu Köyü civarında ormanlık alanların tahrip edilmesiyle makiler görülmeye başlanmıştır.

İlçenin kuzeyindeki Samanlı Dağları ve güneydeki Katırlı Dağlarının güneydoğu tarafını içine alan dağlık kuşak, ilçede orman varlığının en yoğun olduğu sahalardır. Samanlı dağlarındaki dağlık kuşak, ilçedeki verimli orman varlığının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Yükseltisi 600 ila 750 m. arasında değişen dağlar üzerinde alçak kesimlerde kızılçam, fıstık çamı ve mazı meşesi karışımı ormanlar yayılış göstermektedir. Dolayısıyla bu dağlık saha üzerinde arazisi bulunan Narlı, Büyükkumla, Haydariye ve Şahinyurdu yerleşim birimlerinde orman varlığına rastlanılmaktadır.

İlçede orman varlığının yoğunlaştığı bir diğer alan da Katırlı dağlarının doğu yamaçlarıdır. Güney yamaçlarında zeytinlik alanların yayılış gösterdiği bu dağlık sahada yer alan ormanlar yoğun tahribat nedeniyle önemli ölçüde azalmıştır. Adliye, Katırlı, Şükriye ve Fındıcak köyleri çevresinde orman varlığına rastlanılmaktadır. Katırlı Dağlarının güney yamaçlarında karaçam, mazı meşesi ve bazı kısımlarda seyrek bir şekilde kızılçamlar, İznik Gölü’ne bakan yamaçlarda ise mazı meşeleri yayılış göstermektedir.

İlçenin güneybatı ucunda yer alan Kurşunlu ve çevresi bir başka orman varlığını oluşturmaktadır. Bu kesimde yer alan ormanlar da ilçenin kuzeyinde ve güneyinde yer alan ormanlar gibi tahribatlara uğramış ve yerlerini tarım alanlarına bırakmışlardır.

Gemlik ilçesinde Samanlı dağlarının körfeze bakan kuzey yüzeylerinin alçak kesimleri ile Katırlı dağlarının körfeze bakan güney yüzeylerin alçak kesimleri orman bakımından fakir alanlardır. Orman bakımından fakir bu arazilerin büyük oranda tarım alanı ve yerleşim alanı olarak kullanıldığı görülmektedir. Yerleşim alanlarıyla orman alanları arasında kalan sahalarda ise daha çok tarım alanları dağılış göstermektedir.

Ayrıca sahada bulunan ormanlar iklim koşullarına bağlı olarak kendilerini yenileme imkânı bulamamaktadır.

Otlak Alanları #

Araştırma sahasında 2754 hektarlık alanı kaplayan otlak alanları, toplam arazi içerisinde % 6,8’lik oranla düşük bir paya sahiptir. Otlak alanlar, ormanların tahrip edilmesiyle oluşmuş sahaları kapsamaktadır. İlçede önemli bir hayvancılık potansiyeli oluşturmayan otlak alanlar, tamamıyla ormanlık alanların içerisinde veya tarım alanlarının verimsiz kesimlerinde görülmektedir. Otlak alanlar, ormanların tahrip edilmesi sonucu oluşmasından dolayı süreklilik göstermez. Ormanlar ve tarım alanlarının içerisinde küme halinde belirli kesimlerde otlak alanlarına rastlanılmaktadır.

İlçenin kuzey dağlık yamaçlarında Narlı, Haydariye, Cihatlı, Şahinyurdu ve güney dağlık yamaçlarında bulunan Adliye, Fevziye, Hamidiye ve Fındıcak gibi yerleşim birimlerinde otlak alanlar görülmektedir. Bu durum köy yerleşmelerde mera hayvancılığının gelişmesine katkı sağlayabilir fakat köy nüfusun devamlı azalış göstermesi bu sahalarda hayvancılık faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemiştir. Sahada beslenen hayvan sayısı incelendiğinde otlak varlığı ile hayvan sayısı arasında yakınlık bulunmamaktadır. Bu nedenle sahada küçükbaş hayvancılık faaliyetleri daha fazladır. Otlak alanı geniş olan köylerde dahi küçükbaş hayvancılık halen önemini korurken, otlak alanları sınırlı olan köylerin çoğunda büyükbaş hayvancılık faaliyetleri birkaç aile

dışında yapılmamaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta, çitçilerin mera hayvancılığı yerine ahır hayvancılığına geçmesi otlak alanlara bağımlılığın nispeten azalmasına neden olmuştur. Ayrıca büyükbaş hayvancılığın ahır hayvancığı türünde gelişim göstermemesinin bir diğer nedeni de hayvanların zeytin yapraklarına bağlı olarak beslenmesidir. Zeytin budama döneminde zeytinlik alanlardan toplanan zeytin yaprakları yaz döneminde dövüldükten sonra hayvanlara yedirilmektedir. Bu nedenle otlak alanlar hayvancılık faaliyetleri ile uğraşan aileler tarafından yeterince değerlendirilmemektedir. Ayrıca bazı yerleşim yerlerinde göçlerle nüfusun azalması, otlak alanlarının yeterli olmasına rağmen hayvancılık faaliyetlerinin gerilemesine ve hayvan sayılarının azalmasına neden olmuştur.

İlçedeki otlak alanları, iklimin de etkisiyle haziran ortalarına kadar yeşil kalabilmektedir. Bu tarihten sonra otlaklar sararmaya başlamaktadır. Ancak ilçedeki yayla alanlarını oluşturan yüksek kesimlerdeki otlaklar temmuz ortalarına kadar yeşil kalabilmektedir. Bu yüzden ilçedeki otlak alanlar, köy yerleşmelerde yaşayan halk için önemli gelir kaynağı olan hayvancılık faaliyetlerinin geliştirilmesi için büyük bir önem teşkil etmektedir.

Tarım Alanları #

Tarım alanları arazi kullanımı ve araziden yararlanma bakımından oldukça büyük öneme sahiptir. Çünkü tarım alanlarında yetiştirilen tarımsal ürünler, doğrudan tüketilebildiği gibi, sanayi tesislerinde işlendikten sonra mamul madde olarak da insanların tüketimine sunulmaktadır. Bu açıdan tarıma dayalı sanayiye ham madde

sağlaması nedeniyle arazi kullanımı açısından tarım alanları hammadde üretim alanları içerisinde değerlendirilebilir.114

Gemlik ilçesinde toplam 15.154 hektar tarım alanı mevcuttur. Tarım alanları ilçe yüzölçümünün % 37,2’sini, başka bir ifadeyle yaklaşık üçte birini kaplamaktadır. İlçedeki tarımsal faaliyetler, doğal çevre koşullarının elverdiği alanlarda dağılış gösterebilmiştir. Tarım alanlarının en önemli dağılış sahası doğal çevre koşullarının elverişli olduğu Katırlı Dağlarının Gemlik ilçe merkezine bakan güney yamaçları ile Samanlı dağlarının Gemlik Körfezine bakan kuzey yamaçlarıdır. Verimli tarım arazilerinin varlığı, eğim değerlerinin az olması, iklimin yetiştirilen ürünlere göre uygun olması, tarım alanlarının dağların Gemlik Körfezine bakan yamaçlarında yoğunlaşmasına ve devamlılık göstermesine neden olmuştur. Dağların yüksek kesimlerinde, eğim değerlerinin fazla olduğu alanlarda toprakların işlenmesinin zor olduğundan dolayı tarım yapılabilen araziler de sınırlanma görülmektedir.

İlçenin kuzeyinde engebeli yer şekilleri nedeniyle tarım alanları güney kesimlere göre biraz daha sınırlı olduğu görülür. Bu kesimde verimli tarım alanları Narlı, Karacaali, Büyükkumla köyleri ile Manastır Mevkii boyunca dar bir kuşak halinde kuzeydoğuya (Cihatlı köyü ve çevresine kadar) doğru uzanış göstermektedir. İlçenin güneyinde ise tarım yapılabilen alanlar daha fazla yer kaplamaktadır. Özellikle Umurbey, Kurtul ve Muratoba köyleri verimli tarım arazilerinin bulunduğu alanlardır. Bu yerleşmeler ve çevresi, Türkiye’nin en kaliteli sofralık zeytinlerinin yanı sıra şeftali, elma ve kiraz üretiminin yaygın olduğu tarım alanlarıdır.

Gemlik ilçesinde tarım alanlarının dağılışı ve tarım ürünlerinin kalitesini belirleyici olan faktörlerden biri de sulama olanaklarıdır.

Araştırma sahasında yer alan tarım alanlarının tamamına yakını dikili alanlardan oluşmaktadır. Ekili alanlar ise son derece sınırlıdır. Toplam tarım alanının % 87,2’lik kısmını dikili alanlar, % 12,8’lik kısmı ise ekili alanlardan oluşmaktadır.

Gemlik ve köylerinde tarım alanlarında ağırlıklı olarak zeytin yetiştirilmektedir. Aynı zamanda Gemlik merkez ve köylerde yaşayan halkın en önemli gelir kaynağı zeytin tarımıdır. Geniş zeytinlik alanların olması, ilçede zeytin ve zeytine bağlı ürünlerin ekonomik yapıda etkin olmasını sağlamıştır. Gemlik İlçedeki toplam ekili ve dikili alanlarının % 57,6’sında zeytin, % 29,6’sında diğer meyve ürünleri, % 11,6’sında

114Barış Taş, Sandıklı İlçesinde Arazi Kullanımı ve Planlama Önerileri, Ümit Ofset Matbaası, Ankara 2010, s. 46.

tarla ürünleri, % 1,2’sinde sebze ürünleri yetiştirilmektedir. Buna göre ilçe topraklarının

% 87,2’sinde zeytin ve diğer meyvelerin tarımı yapıldığı, bu oranın % 57,6’lık kısmında ise zeytin tarımı yapıldığı görülmektedir.

Zeytin tarımının varlığı otlak alanların yetersiz kaldığı sahalarda daha da önem kazanmaktadır. Çünkü zeytin budama döneminde toplanan zeytin yaprakları bazı köylerde ve Gemlik ovasında hayvancılığın canlı kalmasını sağlamıştır. İlçede otlak sahaların darlığı ve iklim koşulları nedeniyle tüm yıl boyunca hayvanların ahırlarda beslenmesi gerekmektedir. Hayvanların kışlık yiyecek ihtiyacını karşılamak amacıyla hayvancılık yapılan her köyde ve Gemlik Ovasında zeytin yaprakları zeytin budama döneminde toplanmaktadır.

Gemlik ilçesinde bahçe tarımı oldukça azdır. Köylerde hemen her aile küçük çaplı bahçe tarımı yapsa da bu faaliyetlerin ekonomik değeri düşüktür. Ayrıca bahçe tarımı zeytin ağaçlarının arasında sınırlı bir kesimde yapılmaktadır. İlçede üretimi yapılan en önemli bahçe bitkisi domatestir. İlçede yaklaşık 35 hektarlık bir alanda yapılan domates yetiştiriciliğinden yılda yaklaşık olarak 1000 ton ürün elde edilmektedir. Bahçe tarımı yapılan alanların yaklaşık % 22,1’ini oluşturan domatesten sonra sahada yaygın diğer bir ürün ise enginardır. İlçede yaklaşık 20 hektarlık bir alanda yapılan enginar yetiştiriciliğinde yılda 280 ton ürün elde edilmektedir. Bahçe tarımı yapılan alanların % 12,6’sını oluşturan enginardan sonra sahada ekonomik değer taşıyan diğer bir ürün ise fasulyedir. Taze ve kuru olarak tüketilen fasulye, kışlık olarak kolaylıkla depolanabilen protein değeri yüksek bir üründür. Fakat sahada kuru fasulyeden ziyade daha çok taze fasulye üretimi yapılmaktadır. İlçedeki 40 hektar alanda fasulye yetiştiriciliği yapılmakta olup, bahçe tarımı için ayrılan alanlar içerisinde % 25,3’lük orana sahiptir. Üretilen ürünler Gemlik ve Orhangazi’de bulunan turşu ve konserve fabrikalarına pazarlanmaktadır.

Gemlik ilçesinde tarım alanlarının büyük bir kısmı dikili alanlardan oluşmaktadır. Ekili alanlar toplam tarım alanları içerisinde % 87,2’lik bir orana sahiptir. İlçede dikili alanlar içerisinde geçmişte en önemli yeri dutluk alanlar oluşturmuştur. Dut ağaçlarının yaprakları ipekböcekçiliği yetiştiriciliğinde yem olarak kullanılmasından dolayı tarihsel süreçte dut yetiştiriciliğine önem verilmiştir. Sahada yapılan anketlerde ve görüşmelerde geçmişte bazı alanlarda dut ağaçlarının sayıca fazla olduğu ifade edilmiştir. Zamanla

ipekböcekçiliğinin önemini kaybetmesi sonucu köy yerleşim alanlarında yaşayan halk tarafından dutluk alanların yerine zeytin ve şeftali ağaçları dikimi yapılmıştır.

Gemlik ilçesinde halkın diğer bir gelir kaynağı meyvecilik faaliyetleridir. Uygun iklim koşullar nedeniyle birçok meyve ilçe genelinde yetiştirilmektedir. Arazi koşulları nedeniyle saha genelinde dağılmış biçimde olan meyve ağaçları 2012 yılı itibariyle 2.254.000’dir. İlçedeki tarım alanlarının 3.862 hektarı (% 29,61) diğer meyvecilik faaliyetleri için ayrılmıştır. Meyve ağaçları, zeytin ağaçları ile beraber yaklaşık 11.375 hektar (% 87,2) dikili alan oluşturmaktadır.

Arazi şartları ve sahanın genelinde hâkim olan zeytincilik faaliyetleri nedeniyle geniş meyve bahçeleri kurulamamış, bu da meyvecilikten elde edilen gelirin zeytin ve diğer tarımsal etkinliklerden elde edilen gelirden az olmasına neden olmuştur. Dikili alanların ekili alanlara göre oldukça fazla olduğu sahada elma, incir, şeftali, kiraz, armut ve ayva gibi meyve ağacı türleri bulunmaktadır. Mevcut yapısı nedeniyle çiftçiler için diğer tarımsal etkinliklere göre gelir getirici bir faaliyet olarak görülmese de, meyve ağaçları içerisinde tür dağılımı olarak en dikkat çekici meyve elma ağacıdır.

İlçede meyvecilik faaliyetleri müsait olan Kurtul Köyü ve Muratoba Köyü çevresinde (şeftali ve elma ağaçları) yaygın olduğu gözlenmektedir. Şeftalinin yanı sıra elma, armut, kiraz, vişne, erik, ayva, ceviz fındık, incir, kestane, dut ve nar gibi meyveler de yetiştirilmektedir. İlçede meyve ağaçları içerisinde sayıca en fazla olan elmadır (63,500 ağaç), daha sonra şeftali (39,200 ağaç), incir (26,300 ağaç) ve ayva (20,860 ağaç) gelmektedir.

Tarihsel süreçte Gemlik’e egemen olan medeniyetler tarafından büyük bir öneme sahip olan tarımsal faaliyetler Gemlik ekonomisinin temelini oluşturmuştur. Fakat sanayileşmenin etkisiyle beraber köy yerleşim birimlerinden şehir merkezine yönelen göçler ve arazilerin miras yoluyla parçalanmış olması tarımsal üretimi sınırlandırmaktadır. Şehir merkezine yapılan bu göçler mevcut tarım alanlarından elde edilen ürünlerin kalitesini ve miktarını doğrudan etkilemektedir. Bu gibi nedenlerden dolayı, zamanla tarımsal alanlar değerini kaybedecektir. Yapılması gereken Gemlik merkeze göçü engelleyip zeytinin yanında gelir getirici diğer zirai faaliyetlerin desteklenmesi gerekmektedir.