Ziraat Coğrafyası

ZİRAAT COĞRAFYASI #

Şehirlerin oluşmaya başladığı dönemlerden itibaren yerleşmelerin birçoğunun gelişiminde fonksiyonel açıdan zirai bir geçiş dönemi mevcuttur.115 Gemlik, ilk nüfus hareketlerinin gerçekleşmesiyle birlikte zirai fonksiyonu ağır basan bir yerleşim alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Dereler tarafından taşınan malzemelerin birikmesiyle oluşan verimli Gemlik Ovası, Antik Çağda ve Roma- Bizans dönemlerinde tarımsal faaliyetlerin yaygınlığından dolayı yerleşmeye açılmamıştır.

Osmanlı Devleti’nin Gemlik’i işgal etmesinden itibaren Samanlı Dağlarının kuzey yamaçlarındaki yerleşme tepelik alanlardan ovaya inmiş, verimli tarım alanlarına yerleşim kurulmaya başlanmıştır. Gemlik ilçesi, Osmanlı Devleti döneminde de zirai ekonomik faaliyetlerin egemen olduğu stratejik bir yer olarak karşımıza çıkmaktadır. Fiziki coğrafya şartlarının önemli ölçüde belirleyici olduğu ekonomik faaliyetlerde, ilk dönemlerde ekip-dikme ve hayvancılık gibi birincil (primer) faaliyetler etkili olmuştur.116

1. Tarımsal Üretim #

   Tarım, özelde bitkisel üretim etkinliklerini, genelde ise arazi üzerinde yapılabilecek her türlü zirai etkinlikleri içermektedir.117 Tarımın tanımı konusunda farklı görüşler olmasına rağmen, genel manada sadece bitkisel üretim olmayıp

    

   115Erol Tümertekin, Türkiye’de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, No: 22, İstanbul 1999.

   116Tümertekin ve Özgüç, s. 111-112.

   117Hayati Doğanay, Türkiye Ekonomik Coğrafyası, (5. Baskı), Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2011, s. 34-35.

   hayvansal üretim, su ürünleri üretimi ve orman ürünleri üretimi de tarımsal üretim alanına girmektedir.

   Tarımsal üretimde istenilen seviyeye gelebilmek için; en az masraf ile en çok üretim yapılması, kaliteli ürünler elde edebilme, gıda sanayinin ihtiyacını karşılayabilecek ürünler yetiştirmek ve dünya pazarında aranan kalite ve çeşitte ürün elde edilebilmesine bağlıdır.118

   Çalışma alanımız, kuruluş itibari ile tarımsal üretime (ekim-dikim) dayalı ekonomik etkinliklerin ağır bastığı bir bölge olmasına rağmen Cumhuriyet’in ilanından sonra coğrafi konum itibariyle gelişen sanayisi ile birlikte endüstriye dayalı tarımsal üretimin egemen olduğu bir yerdir.

   Ekip-dikme faaliyetleri, tarımsal üretim alanlarında uygulanan en temel yöntemdir. Bu nedenle da çeşitli dönemlerde arazi koşullarına bağlı olarak birçok çeşit bitki, meyve ve sebze ekim dikimi yapılmıştır. Çalışma alanımızın jeomorfolojisinde belirttiğimiz gibi tarım yapılabilen arazilerin zamanla yerleşmeye ve sanayi alanlarına ayrılması tarımsal üretimi ve ekili dikili alanları azaltmıştır. Çeşitli tarım ürünlerinin üretildiği sahada üretilen en önemli ürün ise bahçe bitkilerinden zeytindir.

   Gemlik ilçesinde 13.043 hektarlık toplam tarım alanlarının % 57,60’ı zeytin tarımına ayrılmıştır. Zeytin tarımı saha genelinde oldukça yüksek bir oran oluşturmaktadır. Ekili dikili alanların % 87,2’si meyve, % 11,58’i tarla ürünleri ve % 1,22’si ise sebze tarımı oluşturmaktadır (Tablo 2.2).

   Tablo 2.2. Araştırma Sahasında Ekip-Dikme Faaliyetlerine Söz Konusu Alanlar.

   Ekili -Dikili Alanın Türü	Ekili-Dikili Alan (Ha)	Yüzde
   Tarla Ürünleri	1510	11,58
   Sebze	158	1,22
   Meyve	11.375	87,2
   Toplam	13.043	100

   Kaynak: Gemlik İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü.

    

   118Zerrin Karakuzulu, “Karacabey Tarım İşletmesinin Ekonomik Coğrafya Açısından İncelenmesi”, 29. Coğrafya Meslek Haftası, Bildiriler, 2002, s. 161-192.

   Ekip Dikme Faaliyetleri

   % 12

   %1

   Tarla Ürünleri

   Sebze

   Meyve

   % 87

Şekil 2.2. Gemlik İlçesinde Genel Arazi Bölünüşü. #

Her bitki gibi zeytin de ekildiği alanlarda iklimin elverişli olması sonucu gelişim göstermektedir. Doğu Akdeniz bitkisi olan zeytin119 Akdeniz ikliminin etkili olduğu ılık ve bol yağışlı kış, kuru ve sıcak bir yaz, uzun bir sonbahar ve kısa bir ilkbahar mevsiminin etkisi altında gelişir. Genel olarak bölgede Akdeniz iklimi görülmesine rağmen coğrafi koşullar nedeniyle Gemlik, Akdeniz ve Karadeniz iklim tipinin karışım bölgesidir. Bu nedenle makroklima özelliği taşıyan Gemlik’te, kısa mesafelerde sıcaklık ve yağışın değişmesinden dolayı zeytin alanlarında ve zeytin üretiminde yerel farklılıklar görülmektedir. Yaz kuraklığının Akdeniz bölgesi kadar şiddetli olmadığı, etrafını çevreleyen Samanlı Dağlarının kuzeyden ve güneybatıdan gelen soğuk hava kütlelerini engellemesinden120 dolayı kışlar ılık geçmektedir. Ülkemizde Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü alanlarda, kıyıya yakın yerlerde, denizden yüksekliği 250-500 m bazı yerlerde ise 600-700 m yüksekliklere kadar zeytin ağacı yetiştirilebilmektedir.121

119Ebru Sakar, Hülya Ünver, “Türkiye’de Zeytin Yetiştiriciliğinin Durumu ve Ülkemizde Yapılan Bazı Seleksiyon ve Adaptasyon Çalışmaları”, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,15 (2), 2011, s. 19-25.

120 Bilgin, s. 35.

121 Reşat İzbırak, Türkiye II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 743.

Çalışma alanımızda zeytin tarımı özellikle sahanın kuzeyinde, Samanlı Dağlarındaki vadi yamaçlarında ve güneybatıda Katırlı Dağlarının üzerinde bulunan yerleşim alanlarında yapılmaktadır. Buna göre kuzeyde Kumla, Karacaali, Narlı; güneyde ise Umurbey ve Engürücük Ovası zeytin tarımının yoğunlaştığı alanlar olarak adlandırılabilir.

Zeytin üretiminin çalışma alanımızın güneyinde yoğunlaşmasında, güneye doğru yükseltinin azalması ve ovalık alanların yer kaplaması önemli rol oynamıştır. İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü verilerine göre sahada 2012 yılı için 7513 hektarlık bir alanda zeytin bahçeleri bulunmaktadır. Tarıma elverişli alanların % 57,6’sı zeytinlik alanlara aittir. Söz konusu alandaki zeytin bahçelerinden elde edilen ürün ise 2012 yılı itibariyle 18.031 tondur (Tablo 2.2). Yaklaşık 2.254.000 adet zeytin ağacı bulunan sahada, ağaç başına verim yaklaşık 15 kg olup, verimlilik itibariyle en önemli tarım ürününü zeytin oluşturmaktadır.

Türkiye’de sofralık zeytin denince akla Gemlik usulü zeytin gelmektedir. Gemlik zeytinin yetiştirilmesinde lezzet ve kalite bakımından Gemlik ve çevre yerleşim alanlarının yeri farklıdır. Çünkü Gemlik zeytini ince kabuklu ve çekirdeğinin ufak olması nedeniyle diğer bölgelerde yetiştirilen zeytinlerden farklılık gösterir. Ayrıca Gemlik zeytini etinden kolay ayrılabilen, yağ, protein ve karbonhidrat oranı yüksek olgunlaşma aşamasından sonra kendine has rengini alan lezzetli bir üründür.122 Gemlik

122Naci Pehlivan, Umurbey, Herkes Yayıncılık, Bursa 2010, s. 228.

zeytini kalitesinden dolayı yağlık olarak tercih edilmemektedir. Fakat iklim şartlarının olumsuz etkisinden dolayı belirli dönemlerde çiftçiler mecburen zeytinini yağ yapımında değerlendirmektedir. Sonbahar mevsiminde olgunlaşınca toplanan Gemlik zeytini, kalitesine göre ayrımları yapıldıktan sonra özel olarak hazırlanmış havuzlarda muhafaza edilmektedir. Tuzlama, sele ve salamura olarak üç farklı türde piyasaya sunulan zeytin, sahada bulunan iki tane önemli Zeytin Hali tarafından pazarlanmaktadır.

Salamura siyah zeytin üretiminde Dünya ülkeleri arasında ilk sırada yer alan ülkemizde bu amaçla gerçekleştirilen uygulama Gemlik yöntemi olarak adlandırılmaktadır. Bu uygulama toplanmış zeytinin en az % 10 tuz içeren özel olarak hazırlamış salamurada tatlandırılmasıyla yapılmaktadır.123 Karışımın yapılması için her biri 5-10 ton arasında zeytin alabilen üstü açık beton havuzlardan yararlanılmaktadır. Son yıllarda bazı üreticiler karışım kabı olarak birkaç tonluk sentetik materyallerden üretilmiş tankları da kullanmaktadır.

123Vildan Uylaşer, İsmet Şahin,“Salamura Siyah Zeytin Üretiminde Geleneksel Gemlik Yönteminin Günümüz Koşullarına Uyarlanması ”, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18 (1), 2004, s. 105-113.

Şekil 2.3. Araştırma Sahasında Yıllara Göre Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi.

Gemlik’te zeytin üretiminde coğrafi koşullara bağlı olarak yıllara göre artışlar ve azalmalar görülmektedir. Bu durumun oluşmasındaki ana etkenlerden bir tanesi iklim koşullarıdır. Gemlikte kısa mesafelerde iklim özellikleri değişiklik göstermektedir. Bu durumun oluşmasının temel nedeni doğu- batı doğrultuda uzanan dağlardır. Bu dağlar kuzeyden ve kısmen güneybatıdan gelen soğuk hava hareketlerinin Gemlik’in merkezine ve zeytin tarımının yapıldığı arazilere girişini engellemektedir. Böylelikle Gemlik ve çevresi yağış değerleri ve sıcaklık şartları bakımından Marmara Bölgesinden farklılık göstermektedir. Gemlik ve çevresindeki iklim koşulları çalışmanın birinci bölümünde ayrıntılı olarak incelendiği için iklim elemanlarına bu bölümde yer verilmemiştir. Yalnızca sahadaki yıllık yağış miktarları ve sıcaklık şartlarının zeytin üretimine etkisi değerlendirilecektir.

Zeytinin diğer bitkiler gibi meyve verme dönemlerine göre çeşitli sıcaklık değerlerine ihtiyacı vardır. Zeytinin ilk oluşuma başladığı dönem şubat-mart aylarıdır. Bu aylarda zeytinin gelişim göstermesi için gerekli sıcaklık isteği 5-10˚C’dir. Bu sıcaklık değerleri ile sahada görülen sıcaklık değerleri arasında uygunluk görülmektedir. Zeytinin çiçeklenme dönemi olan mayıs-haziran dönemlerinde gerekli olan sıcaklık isteği 15-20˚Cdir. Bu dönemde sıcaklık isteği ile sahada görülen sıcaklık şartları arasında benzerlik bulunmaktadır. Zeytinin büyüme devresi olan temmuz-ekim ayları arasında sıcaklık isteği 20-25˚Cdir. Son olarak olgunlaşma dönemine rastlayan eylül ile kasım ayları arasında meyvenin sıcaklık isteği 15˚C civarındadır. Zeytinin

olgunlaştıktan sonra hasat döneminin sonuna kadar (kasım-ocak ayları) sıcaklık isteği ise 5˚C124 olmaktadır (Tablo 1.2).

Öte yandan gerekli sıcaklık ortalamalarının meyvenin ilk oluşumuna bağladığı andan hasat edileceği zamana kadar uygun seviyelerde olması zeytin üretiminden beklenen verimin elde edilmesine kolaylaştırmıştır. Kısaca özetlemek gerekirse şubat ayı itibariyle filiz vermeye başlayan zeytin, mart ayıyla beraber tomurcuk oluşturmaya başlamaktadır. Mayıs ayından itibaren çiçek salkımlarının oluşmasıyla beraber haziran ayında dane oluşumu başlayıp temmuz ayının ortalarına doğru danenin oluşumu biter ve meyvenin irileşmesi başlamaktadır. Çünkü meyve iriliği yağlık ve sofralık zeytin çeşitlerinde aranan en önemli ölçüttür.125 Temmuz ayında sıcaklık koşullarına bağlı olarak sıcaklığın yüksek seviyede olduğu günlerde danenin iriliğini arttırmak için sulama havuzları ve kanallar ile zeytin ağaçlarını sulamak gerekmektedir. Sulama ile beraber yeterli irilik ve hacme ulaşan danelerde yağ oranı artmaya başlar ve hasat dönemine kadar bu süre devam eder. Araştırma sahasında sıcaklığın ani düşmesi ve yükselmesi zeytin verimi ve kalitesini önemli ölçüde etkilemektedir.

Sıcaklık şartlarının etkisi kadar yıllık yağış miktarı da zeytin verimini etkilemektedir. Yıllık yağış miktarından ziyade yağışın mevsimsel dağılışı zeytin veriminde daha da etkili olmaktadır. Kış ve ilkbahar mevsimlerinde yağmur suyu

124Efe vd, s. 19-20.

125Esen Kutlu, Fatih Şen, “Farklı Hasat Zamanlarının Gemlik Zeytin Çeşidinde Meyve ve Zeytinyağı Kalitesine Etkileri ”, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,48 (2), 2011, s. 85-93.

toprakta depo edilmektedir (Şekil 1.14). Bu durum mayıs ayında bitkinin çiçek açmasını sağlayıp, çiçeklerin haziran ayında dane tutmasını arttırmaktadır. Haziran ayında çiçeklerin erken dane tutmasıyla beraber çiçeklerin dökümü azalır, zeytinden alınan verim yükselir. Zeytinin suyu ihtiyaç duyduğu devre çiçeklenme-dane tutma dönemi (mayıs-haziran) ve çekirdeğin sertleşmeye başladığı dönem (ağustos-eylül) zeytin kalitesini etkileyen önemli devrelerdir. Yaz yağışları ve sulama olanakları ürünün miktarından çok kalitesini etkilemektedir. Bu dönemdeki yağışlar zeytinin irileşmesine ve yağ oranının artmasına katkı sağlamaktadır. Gemlik zeytininin diğer bölgelerden kaliteli olmasının nedeni yağış ve sulama olanaklarına bağlıdır. Çünkü ağaçların bu dönemdeki su ihtiyaçlarının karşılanması salamura tip zeytinin Gemlik ve çevresinde daha çok tercih edilmesine neden olmuştur. Salamura tip zeytin genelde sofralık zeytin olarak tüketilmekte olup ülkemizde en iyi sofralık zeytin çeşidi de Gemlik’tedir.

Gemlik’te zeytin üretimi, yalnızca coğrafi koşullara bağlı olarak yıllara göre değişiklik göstermez. Coğrafi koşullardan ziyade beşeri faktörlerde zeytin üretimi ve kalitesini etkilemektedir. Bu nedenle zeytinin dikimi yapılmadan önce ve dikimi yapıldıktan sonra gerekli planlamaların yapılması gerekmektedir. Zeytinin uzun yıllar ürün verebilen bir bitki olması, gerekli planlamanın yapılmasını zorunlu hale getirmiştir. Zeytin dikimi yapılacak alanların iyi planlanması ve tesisleşme ürün verimini arttırmaktadır. İyi bir planlama yaparken dikkat edilmesi gereken en önemli husus zeytin bahçelerinin yer seçimidir. Yer seçiminde, toprak tahlili yapılmış zeytin dikimine uygun araziler tercih edilmelidir. Çünkü ağır ve hafif topraklarda zeytinlik kurulamaz.126 Araştırma sahasında körfeze bakan her yamaçta, toprak örtüsünün yeterli olduğu arazilerde zeytinlikler kurulmuştur. Dikim yapılacak arazilerde yapılması gereken, toprağın hava almasını sağlayacak şekilde yıl boyu birkaç kez sürmek ve toprağı zararlı otlardan temizlemektir. Sürülmüş arazilerdeki toprak örtüsü daha sonra kazayağı ile birlikte düzeltilerek zeytin dikimine hazır hale getirilmelidir. Dikili arazilerde toprağın sürülerek havalandırılması yıl boyu birkaç defa düzenli olarak yapılarak zeytin tarımından daha fazla verim elde edilmektedir.

Zeytin tarımında uygun yer seçilip topağın dikime hazırlanmasından sonra yapılması gereken fidan dikimidir. Fidan dikiminde dikkat edilmesi gereken en önemli husus fidanlar arasındaki mesafedir. Toprağın verimli olduğu ve toprak tabakasının yeterli olduğu arazilerde iki fidan arasındaki mesafe 8 ile 10 metre arasında

126Zeki Koday, “Çoruh Vadisi’nde Zeytin Alanları”, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 34, 1999, s. 263-282.

değişmektedir. Toprak verimliliğinin düşük olduğu arazilerde iki fidan arasındaki mesafe 6 ile 7 metre arasında değişmektedir. Fidan dikimleri toprağın işlenmesinin ardından mart ayının sonuna kadar yapılabilmektedir. Mart ayına kadar fidan dikimi yapılmasının nedeni sonbahar ve kış yağmurlarıyla toprakta yeteri kadar suyun birikmesidir.

Zeytin fidanın dikimi yapıldıktan sonra istenilen verimin elde edilebilmesi için zeytinliklerin bakımı her ay düzenli olarak yapılmalıdır. Gemlik’te zeytin bakımının aylara göre bakım işleri Tablo 2.4’te belirtilmiştir. Tablodan da anlaşılacağı üzere zeytin tarımı yıl boyu uğraş isteyen bakım maliyeti yüksek zirai faaliyettir. Zeytin tarımında yapılması gereken bakım faaliyetleri, toprağın işlenmesiyle başlayıp, budama, gübreleme, sulama ve zararlı böceklere karşı ilaçlama ile son bulmaktadır.

Tablo 2.4. Zeytin Bakımı Türleri ve Zeytin Bakımında Önemli Aylar.

Kaynak: Zeytin Üreticisinin El Kitabı, Marmara Birlik Yayınları.

Zeytin tarımında hasat zamanından sonra ilk yapılması gereken budamadır. Zeytin ağacı hasat ile beraber dallarında oluşan kırılma ve dalların gelişi güzel uzaması nedeniyle her yıl şubat ve mart aylarında zeytinliklerin mutlaka budanması gerekmektedir. Çünkü şubat ayı itibariyle filiz vermeye başlayan zeytin, mart ayıyla beraber tomurcuk oluşturmaya başlamaktadır. Filizlenme ve tomurcuk oluşumu gerçekleştikten sonra güneş ışığı alan dallarda az ve iri daneler, güneş ışığı almayan dallarda ise cılız-ufak daneler veya hiç dane olmamaktadır. Ağacın tepe dalları güneşi engellediğinden alt dallara güneş ışınları ulaşamamaktadır. Bu nedenle zeytin ağacı, çiçeklenme ve tomurcuk oluşturma zamanından önce mutlaka her yıl budama mevsiminde budanmalıdır.

Budama mevsiminden sonra kaliteli verim alabilmek için ağacın gübreye ihtiyacı vardır. Araştırmanın toprak özellikleri bölümünde belirtildiği üzere Gemlik toprak örtüsü azot yönünden zengin değildir. Bu nedenden dolayı toprağın azot ihtiyacı gübreleme ile karşılanmaktadır. Gerekli olan gübre miktarı ve çeşidi toprağın analizi

yapılarak uygulanmalıdır. Çünkü toprak özellikleri bölgesel olarak bahçeden bahçeye değişiklik gösterebilir. Yapılan analizler neticesinde zeytin ağacının gereksinimi olan tüm besin maddelerinin karşılanması, zeytinliklerden bol ve kaliteli ürün elde edilmesini sağlamış olacaktır.

Zeytin ağacının besin ihtiyacının en fazla olduğu dönemler budama yapıldıktan sonra meyve gözlerinin filizlenmeye başladığı şubat ayı sonları ve mart ayıdır. Çiçeklenme döneminin başladığı mayıs ayı ve meyve danelerinin oluşmaya başladığı haziran ayı zeytinin besin ihtiyacının fazla olduğu aylardır. Çekirdeğin sertleşmeye başladığı ve danenin irileşmeye başladığı temmuz ve ağustos aylarında iklim koşulları ve sulama olanaklarına göre gübre takviyesi yapılmaktadır. Gübrenin miktarı ağacın yaşına ve cinsine göre değişiklik göstermektedir. Orta yaşta bir ağaca yılda 300-400 gram azot, 200-250 gram fosfor, 100-150 gram potasyum verilmektedir. Bu gübre çeşitleri zeytinin ana besin maddeleridir. Ana besin maddelerinin dışında topraktaki mineral eksikliğine göre bor, magnezyum, çinko, demir gibi yedek besin maddelerinin takviyesi zeytin kalitesini ve verimini etkilemektedir. Ayrıca gübreleme de dikkat edilmesi gereken en önemli husus toprağın nemli olmasıdır. Yağışın yetersiz olduğu dönemlerde gübrelemeden sonra mutlaka sulama yapılmalıdır.

Zeytin bakımında ve verimde dikkat edilmesi gereken diğer bir hususta sulamadır. Sulama meyvenin irileşmesini sağlayarak ağacın kaliteli ve düzenli ürün vermesinde etkili olmaktadır. Araştırma sahasında bulunan derelerden (Kocadere, Karsak, Büyük ve

Küçük Kumla) sadece ovalarda bulunan zeytinliklerin sulanmasında faydalanılmaktadır. Fakat zeytinliklerin çoğunluğu dağ yamaçlarda yer aldıklarından dolayı sulama daha çok yamaçlardan çıkan kaynak sularıyla, çiftçilerin oluşturmuş olduğu havuzlarda biriken sularla yapılmaktadır. Son yıllarda kuraklığın etkisiyle birlikte daha modern yöntem olan damlama sistemi çiftçiler tarafından kullanılmaya başlamıştır. Maliyeti yüksek olmasına rağmen çiftçilerin bu yöntemi kullanmasının nedeni suyun buharlaşmasıdır. Damlama sisteminin olmadığı zeytinliklerde buharlaşmayı önlemek için sulama yapıldıktan sonra toprak kazayağı yardımıyla hafif bir şekilde işlenmektedir. Kazayağı yardımıyla toprak işlenerek suyun buharlaşması önlenmekte ve sulama ile birlikte ortaya çıkan yabani otlarda toprağa karıştırılmaktadır. Bu işlemin yılda birkaç kez tekrarlanması çiftçiler için maliyeti artırmaktadır.

Budama, gübreleme ve sulamadan sonra zeytinin kalite ve miktarını belirleyen diğer faktör zararlı hastalıklardır. Zararlı hastalıklar zeytin ağacının gövde, yaprak, çiçek ve meyvelerinde görülmektedir. Sıkça rastlanan hastalıklardan bazıları şunlardır. Zeytin sineği, zeytin güvesi, zeytin karakoşnili, zeytin koşnili, gövde kurtları, dal kurtları, filizkıran, halkalı leke ve zeytin kanseri bilinen en önemli zeytin hastalıklarıdır. Bu zararlı hastalıklar zeytin üretiminde % 10-15 oranında azalmalara neden olmaktadır.127 Araştırma sahasında tespit edilen en önemli hastalıklar Tablo 2.5’te belirtilen zeytin güvesi ve zeytin karakoşnilidir.

Zeytin güvesi kelebek olup zeytinin yaprak, çiçek ve meyvesine zarar vermektedir. Bu güve meyvenin çiçeklenme dönemine rastlayan nisan ayında zeytin çiçeklerini yiyerek çiçek dökümüne neden olmaktadır. Haziran ve ekim ayları arasında ise meyveleri yiyerek, meyvelerin olgunlaşmadan dökülmesine neden olmaktadır. Mart ve temmuz ayları arasında yapılacak olan ilaçlama çalışmaları meyvenin zarar görmesini engellemektedir. Zeytin güvesine karşı önlem alınmazsa iklim koşullarına bağlı olarak vereceği zarar artabilir. Örneğin kış şartlarının ılık geçtiği yıllarda meyveye verdiği zarar artarken, yazları aşırı kurak geçen yıllarda ise meyveye verdiği zarar azalmaktadır.

Zeytin karakoşnili, ağaç gövdesine zarar veren hastalık çeşididir. Bu hastalıktan korunmak için budama döneminde mutlaka her ağaç budanmalı ve toprağın türüne göre uygun gübre çeşidi kullanılmalıdır. Budama yapıldıktan sonra ağacın gövdesinin ve

127Mutlu, s. 31.

bütün dallarının güneş ışığı alması zararlı böceklerin çoğalmasını engellemektedir. Ayrıca zeytin toplama işlemi bittikten sonra ocak ayının ortaları ve şubat ayının başlarında ilaçlama yaparak zararlı böceklerin ağacın gövdesi ve dallarına vereceği zarar önlenmektedir. İlaçlama araştırma sahasının genelinde yaygındır. Fakat arazi koşulları nedeniyle zeytinliklerin yamaçlarda olması ilaçlama faaliyetlerini bazı alanlarda sınırlandırmaktadır.

Tablo 2.5. Zeytin Hastalık Çeşitleri ve Hastalık Etkisinin Görüldüğü Kısımlar.

Kaynak: Çağdaş Marmara Zeytinciliği.

Zeytincilikte budama, gübreleme, sulama ve zararlı hastalıklara karşı yapılan ilaçlama faaliyetlerinden sonra tüm yılın emeğinin karşılığı olarak ürünlerin toplanması gelmektedir. Ürünlerin toplanması kış şartlarına bağlı olarak yaklaşık olarak üç ay sürer. Zeytinin olgunlaşınca hemen toplaması ve işlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle zeytin toplama mevsiminde iş gücü gereksinimi büyük önem taşır. Zeytin toplama döneminde iş gücü ve soğuk kış şartların etkisi ürünün toplanmasını güçleştiren en önemli sorunlardır. Araştırmamızda nüfusun sayım dönemlerine göre gelişiminde belirtildiği üzere köy nüfusunun şehirdeki sanayi tesislerinin yeni iş imkânı oluşturması nedeniyle giderek azalması zeytin toplayacak iş gücünün azalmasına neden olmuştur. İşgücü noktasındaki yetersizlikler üreticilerin alternatif zeytin toplama teknikleri geliştirmelerini sağlamıştır.

Zeytin toplamada dikkat edilmesi gereken en önemli husus zeytinin hangi yöntemle toplanacağıdır. Son yıllarda zeytin toplamada geliştirilen teknikler, ağaç dallarına ve zeytin danesine zarar verdiği için çiftçiler tarafından zorda kalınmadıkça tercih edilmemektedir. Bu tekniklerden bir tanesi ağaç dallarına sopa ile vurarak daneleri düşürmektir. Bu teknik zeytini önemli ölçüde zedelemekte ve zeytin danelerinin yağlığa ayrılmasına neden olmaktadır. Diğer bir teknik ise özel olarak hazırlanmış taraklarla dallardaki zeytinleri yerde bulunan sergi üzerine dökmektir. Bu tekniğinde ağaç dallarına zarar vermesi üreticileri klasik yöntem olan elle toplamaya yöneltmiştir. Gemlik zeytininin büyük bir kısmı sofralık olarak değerlendirildiği için, sofralık zeytinin en iyi toplanma şekli, elle bir sepete konarak toplamaktır. Bu tip toplama zeytin danesine verilen zararı azaltarak zeytinin değerinde satışını

kolaylaştırmaktadır. Bu yöntem iş gücü, maliyet ve toplama zamanını arttırsa da en iyi zeytin toplama şeklidir.

Günümüzde sofralık salamura siyah zeytin tipi en iyi, en kaliteli Gemlik ve çevresinde elde edildiği için, geçmişten günümüze Gemlik ekonomisinin temelini oluşturmuştur. Bölgede sanayi tesislerinin yanı sıra bölgenin en önemli gelir kaynağını oluşturan zeytincilik faaliyetlerinden geçimini sağlayan yaklaşık 9000 aile bulunmaktadır.128 Ayrıca Gemlik Ticaret Borsasına kayıtlı 257 faal üye, zeytin ticareti ile geçimini sağlamaktadır. Ayrıca Marmarabirlik’e kayıtlı zeytin üretici sayısı 2092’dir.

Tablo 2.6. Gemlik ve Çevresinde Marmarabirlik Kayıtlı Ortak Sayıları.

Kaynak: Marmarabirlik Verileri.

Gemlik, bulunduğu mevki itibariyle zeytin tarımına uygun coğrafi ve beşeri koşullara sahip ilçedir. Gemlik zeytininin farklı isimleri olmasına rağmen, (Trilye, Kaplık, Kıvırcık, Kara) köken olarak Gemlik ilçesinin sınırlarında tarımı yapılmaktadır. Coğrafi olarak dağılışına bakıldığında Bursa’nın diğer ilçelerinde, Bilecik, Zonguldak, Sinop, Balıkesir, Aydın, İzmir, Manisa, Mersin, Adana, Antalya ve Adıyaman illerinde de Gemlik tipi zeytin yetiştirilmektedir. Morfolojik özellikleri açısından ise Gemlik tipi zeytinin ağaç gövdesi gri-yeşil renkte, dalları da gövdesi gibi gri-yeşil renkte olup, ana dallar dik, genç dallar geniş ve etek dallar ise sarkık görünümdedir. Yaprakları ise kısa-geniş boy ortalama 51 mm civarındadır. Meyve büyüklüğü ise orta derece büyüklükte olup 1 kg’daki meyve sayısı 268 adettir. Zeytinin danede ki et oranı % 85,86 (% 14,14 çekirdek ) civarında olup yağ oranı yaklaşık olarak % 29,98’dir. Fizyolojik özellikler açıdan Gemlik zeytini 12 Mayıs-9 Haziran tarihleri arasında çiçeklenen, iyi bakım

128Bedri Yalman, Gemlik, Barışçıl Ajans, Bursa 2012, s. 44.

şartlarında düzenli olarak verimli bir meyvedir.129 Tablo 2.7’de bazı merkezlerdeki zeytin çeşitlerinin özellikleri belirtilmiştir.

Tablo 2.7. Bazı Merkezlerdeki Zeytin Çeşitleri ve Özellikleri.

Kaynak: Efe, vd.

Gemlik bölgesinin tarih boyunca en önemli tarımsal ürünü olan zeytin ve zeytine yönelik gelişim gösteren zeytinyağı ve sabun üretimi, halk için önemli bir gelir kaynağıdır. Tarihsel gelişim sürecinde her zaman zeytinyağı ve sabun fabrikaları ekonomik yapıya önemli katkıda bulunmuştur. Gemlik’te zeytinyağı üretimi geçmişten günümüze kadar geleneksel yöntemlerle köylerde yapılmaktaydı. Fakat Cumhuriyetin ilanından sonra “Kafoğlu Yağ ve Sabun”, “Alemdaroğlu” ve “Hüseyin Avcı” gibi işletmeler tarafından kurulan tesislerde zeytinyağı üretimi gerçekleştirilmektedir. Günümüzde Gemlik Ticaret Odası verilerine göre 30’dan fazla yağhane ve yağ fabrikası Gemlik ekonomisine katkı sağlamaktadır.

Sahada zeytinden sonra önemli bir gelir kaynağı olarak diğer meyvecilik faaliyetleri gelmektedir. Uygun coğrafi koşullar nedeniyle birçok meyve sahada yetiştirilmektedir. Arazi koşulları nedeniyle saha genelinde dağılmış biçimde olan meyve ağaçları 2012 yılı itibariyle 2.456.230’dur. İlçedeki tarım alanlarının 11.372 hektarlık (% 87,2) alanında meyvecilik faaliyetleri yapılmaktadır.

Arazi şartları ve sahanın genelinde hâkim olan zeytincilik faaliyetleri nedeniyle geniş meyve bahçeleri kurulamamış, bu durum meyvecilikten elde edilen gelirin zeytin ve diğer tarımsal etkinliklerden elde edilen gelirden az olmasına neden olmuştur.

Dikili alanların ekili alanlara göre oldukça fazla olduğu sahada elma, incir, şeftali, kiraz, armut ve ayva gibi meyve ağacı türleri bulunmaktadır. Mevcut yapısı nedeniyle çiftçiler için diğer tarımsal etkinliklere göre gelir getirici bir faaliyet olarak

129Doğu Akdeniz Zeytin Birliği, Zeytinciliğin Bugünkü Durumu ve Öneriler, Adana 2010, s. 17-18.

görülmese de, meyve ağaçları içerisinde tür dağılımı olarak en dikkat çekici meyve elma ağacıdır.

Tablo 2.8. Araştırma Sahasında Meyve Üretim Miktarları.

Kaynak: Gemlik İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü.

3%

2%

1% 1%

93%

Zeytin Diğer Şeftali İncir Ayva

Şekil 2.4. Araştırma Sahasında Bazı Meyvelerin Üretim Oranları.

Araştırma sahasında ağaç sayısı bakımından ilk sırada yer alan elma ılıman iklim meyvelerinin en önemlilerindendir.130 Ilık ve serin iklim ile en az 500 mm yağış isteyen

130Saliha Koday, “Bursa İlinde Meyvecilik”, 29. Coğrafya Meslek Haftası, Bildiriler, 2002, s. 109-126.

elma ağacı131 sahanın iklimine uyum göstermektedir. Sahada 63.500 kadar elma ağacı yer almakta olup, bu oran meyve veren ağaçların yaklaşık % 2.58’ini oluşturmaktadır. Özellikle Kurtul köyü ve Kocaderenin sulamış olduğu Engürücük Ovasında görülen elma ağaçları köylüler için gelir getirici özelliğe sahiptir.

Bursa ili genelinde zeytin ağacında sonra ağaç sayısı bakımından en çok yetiştirilen bir diğer meyve şeftalidir. Kışın sıcaklıkların düşmesi, ilkbahar aylarındaki don olayları ve yaz sıcaklıklarının düşük seviyelerde olması şeftali verimliliğini olumsuz yönde etkilemektedir.132 Sahanın genelinde görülen uygun iklim koşulları ise şeftali verimini arttırmaktadır. Sayı bakımından 39.200 adet ile şeftali ağacı, meyve veren ağaçların yaklaşık % 1,6’sını oluşturmaktadır. Şeftali, elma ağacından sonra sayı bakımında ikinci sırada yer almasına rağmen elmadan daha fazla gelir getirici etkiye sahiptir. Muratoba Köyü ve Engürücük Ovasında görülen şeftali ağaçları, mevsiminde Bursa-Yalova karayolu üzeri ve Gemlik’te pazarlanmaktadır.

Sahada diğer meyve veren ağaçlar ise 79.760 ağaç ile incir, ayva, kiraz armut ve fındıktan oluşmaktadır. Bu ağaçlar saha için önemli tarımsal gelir kaynağı olup meyve veren ağaçlar içinde yaklaşık % 3,23’lük bir oran oluşturmaktadır. Geriye kalan meyve veren ağaç sayısı 19.770 olup meyve veren ağaçlar içinde yaklaşık olarak % 0,79’luk bir oran oluşturmaktadır.

Sahada tarımsal üretimin gelişim sürecinde ve meyve veren ağaçlar içerisinde zeytinden sonra en önemli meyve veren ağaç dut ve nardır. “Nar” Osmanlı Devleti döneminde Gemlik halkı için önemli bir gelir kaynağı oluşturmuştur. Bu dönemde Osmanlı sarayına Gemlik’ten her yıl nar ekşisi ve nar şerbeti gönderilmesi zorunluluğu, nara verilen değeri arttırmıştır.

Tipik bir Akdeniz havzası bitkisi olan nar, ılıman bir kış ve yaz yağmuru alan iklim bölgelerinde yetiştirilmektedir.133 Özellikle 2000’li yıllarda Kaliforniya ve Arizona’da ticari bir ürün olarak önem kazanması, nar üretimine verilen değeri arttırmıştır.

131Tahsin Tapur, Recep Bozyiğit, “Ereğli (Konya) İlçesinde Meyvecilik”, Marmara Coğrafya Dergisi,

Sayı: 20, 2009, s.13.

132Koday, s. 113.

133Doğanay, s. 189.

Gemlik’te ismini nardan alan yerleşmelerde (Narlı ve Narlıca) ve Samanlı Dağlarının Gemlik Körfezine bakan yamaçların ılıman sahalarında zeytin bahçeleri sınırlarında görülen nar ağaçlarına günümüzde pek değer verilmemektedir. Bunun nedeni sahadaki zeytinciliğin ekonomik getirisinin nardan yüksek olmasıdır. Fakat Osmanlı Devleti döneminde yaklaşık olarak 3 kg gelen narlar olduğu salnamelerde yazılmaktadır.

Sahadaki diğer önemli meyve ise duttur. Osmanlı Devleti döneminde ipekçiliğin Gemlik’te uygulanmış olması dut meyveciliğine verilen önemi arttırmıştır. Yaklaşık olarak 1400 meyve veren dut ağacının olduğu Gemlik’te, günümüzde duttan ekonomik anlamda yeteri kadar fayda sağlanamamaktadır. İpekböcekçiliğinin zeytin üreticiliğiyle rekabet edememesi ve ortadan kalkmasıyla dutluk araziler zamanla zeytinliklere dönüşmüştür. Ayrıca Bursa ve çevresindeki dut ağaçları da benzer bir şekilde yerini şeftali ağaçlarına bırakmıştır.134

Meyve üretimi ve verimliliği açısından önemli bir potansiyel oluşturan ilçe toprakları çiftçiler için gelir getirici zirai faaliyetlerdendir. İklime bağlı olarak zeytin verimliliğinin yıllar arası farklılıklar göstermesi meyveciliğin önemini arttırmıştır.

Gemlik ilçesinde ekilebilen arazilerin sınırlı düzeyde kalmasında en önemli faktör topografyadır. İlçe genelinde dağların önemli bir yer tutması ve ovaların yerleşme yeri olarak kullanılması ekilebilen alanları sınırlandırmıştır. İlçedeki tarıma elverişli alanların 1668 hektarı (% 12,8) ekili alanlardan oluşmaktadır. Ekilebilen ürünler zeytin tarımının yapıldığı alanlarda zeytin ile beraber Engürücük ovasında yoğun olarak yetiştirilmektedir.

Üretim miktarı bakımından saha içinde önemli sayılabilecek diğer tarımsal etkinlik ise “Tahıl Ekim’idir. 1960’lı yıllara kadar ekilebilen tahıl çeşitlerinden buğday gelir getiren en önemli üründür. Günümüzde Gemlik İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü’nün verilerine göre ilçede yıllık 3330 ton buğday üretilmektedir. Buğdaydan sonra ilçede en fazla ekimi yapılan ürün arpadır. Fakat arpa, çavdar yulaf ve darı gibi ekilebilen diğer tahıl çeşitleri ise daha sonraki yıllarda ekilmeye başlanmıştır.

Tahıl ekiminin yoğunlaştığı yerler sahanın güneyi ve doğu taraflarındaki düzlük alanlar ile Tuzla Çiftliği’dir. Tahıl üretimi için Umurbey ve Engürücük Tepelerinin arka tarafındaki düzlük alanlar uygun olup, denize bakan yamaçlarda ve kıyı bölgelerde ise zeytincilik yapılmaktadır.

Çiftçiler için en önemli gelir kaynağı ve tahıl verimliliğin yüksek olduğu alan Tuzla Çiftliği’dir. Tuzla Çiftliği tahıl üretimi için sahadaki en uygun alan olduğundan Gemlik ve çevresinde modern çiftçiliğin başlamasına öncülük etmiştir. Yaklaşık 15.000 dönümlük bir alanı kapsayan Tuzla Çiftliği, sanayi tesislerine yer açmak ve devletin askerî okul yapmak için istimlâk etmesi sonucunda günümüzde 2000 dönüme kadar düşmüştür.

134Koday, s. 124.

Tablo 2.9. Araştırma Sahasında Tarıma Dayalı Ürünlerin Üretim Miktarları.

Kaynak: Gemlik İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü.

Ha. #

1200

Şekil 2.5. Araştırma Sahasında Tarıma Dayalı Ürünlerin Ekim Alanları.

Zeytin ve tahıl ürünlerinden sonra, çiftçilere gelir sağlayan bir diğer tarımsal faaliyet ise sebze ekimidir. İlçedeki tarım alanlarının 158 hektarı (% 1,21) sebze ekili alanlardan oluşmaktadır. Sahada 2012 yılı itibariyle 2517 ton sebze üretimi gerçekleştirilmiştir. Genelde müstakil evlerin bahçelerinde sulama suyuyla ya da Karsak, Kocadere ve Kumla derelerinin etrafındaki düzlük alanlarda dere sularıyla sulanabilen bu bahçelerde ürünü olarak lahana, enginar, marul, maydanoz, kabak, biber, fasulye, domates, patlıcan, soğan, sarımsak ve bamya ekimi yapmaktadır (Tablo 2.10 ).

Tablo 2.10. Araştırma Sahasında Sebze Ürünleri Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları.

Kaynak: Gemlik İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü.

Ha.

Şekil 2.6. Araştırma Sahasında Sebze Ürünleri Ekiliş Alanları.

Yeryüzünün birçok yerinde ülkemizde ve bölgemizde de genel olarak bir tarlada mevsimine göre yalnız bir ürün yetiştirilir. Ürünün hasat edilmesinden sonra tarla bir yıl süre ile dinlendirilmektedir. Ayrıca uygun coğrafi koşullar ve nüfusun artan ihtiyaçlarına cevap verebilmek için tarım alanlarının sınırlı olduğu sahalarda birkaç defa ürün elde etme gibi yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerden biri “enterkültür” (Aratarım) tarımdır. Aratarım bir tarlaya değişik zamanlarda ekilse de iki veya daha çok ürünün bir arada yetiştirilmesidir. Bu yönteme göre, bir ürün hasat edildikten sonra toprak dinlendirilmeden, aynı tarladan iki ya da daha fazla hasat yapılarak ürün alınması

hedeflenmektedir. Araziden bu tip yaralanmalar, büyük şehirlere yakın ve aynı zamanda iklim koşulları da uygun olan çiftlik ve köylerde, o şehrin taze sebze talebini karşılamak üzere yapılan tarım faaliyetlerinde sıkça görülmektedir.135

Tarım alanlarının sınırlı veya alternatif ürün elde etmek için uygulanan diğer yöntem ise “Polikültür Tarım’dır”. Sahada sebze ekimi evlerin yanında ev ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde veya polikültür tarım şeklinde gerçekleştirilmektedir. Polikültür tarım, az topraklı çiftçilerin birkaç ürünün birlikte veya aynı anda farklı parsellerde yetiştirildiği tarımsal etkinlik çeşidi olup sahanın genelinde yaygındır.136 Doğal coğrafi koşullar, iklim şartları ve tarım yapılabilen arazilerin bölünmesi bu uygulamayı zorunlu hale getirmiştir. Samanlı Dağlarının eğimli yamaçlarındaki vadi tabanlarında küçük parsellerde ve Katırlı Dağlarındaki düzlük alanlarda görülen polikültür tarım etkinliği çiftçiler için önemli gelir kaynağıdır. Polikültür tarımın saha genelinde görülmesi klimatik faktörlerden kaynaklanmaktadır. Klimatik faktörlerden dolayı dönemsel olarak zeytinden beklenen verim alınamamaktadır. Bu nedenle çiftçiler, iklim koşullarının tarımsal üretimi olumsuz etkilediği bu dönemlerde zeytin bahçelerine alternatif tarım ürünü olarak sebze ekimi yapmaktadırlar.

Sebzeler içinde enginar ön plana çıkmaktadır. Enginarın bir türü olan “Enginar Göbeğinin” en iyi Gemlik’te yetişmesi enginara verilen önemi arttırmıştır. Enginarın bu denli kaliteli türünün yetişmesi, dünyanın ilk enginar göbeği konservesinin 1946 yılında

135Özgüç, s. 146-147.

136Doğanay, s. 44.

Rıfat Minare tarafından, Gemlik’te üretilmesini sağlamıştır.137 Günümüzde aktif olarak enginar üretimin yapıldığı tesiste diğer konserve türlerinin üretimi de yapılmaktadır. Sebze ekili alanların yaklaşık % 12,66’sını oluşturan enginar bahçelerinden yılda yaklaşık olarak 280 ton ürün elde edilmektedir.

Sonuç olarak ilçenin ziraat coğrafyası zeytin üretimine bağlı olarak gelişim göstermiştir. Gemlik ekonomisinde tahıl tarımı arazi koşullarından dolayı pek varlık gösterememiştir. Bu nedenle asırlardır Gemlik halkının geçim kaynağı zeytincilik faaliyetleri olmuştur. Osmanlı döneminde zirai faaliyetlerinde nar üretimi ilk sıralarda yer almaktadır. Gemlik topraklarında en kaliteli narlar yetiştirilip, bunlar Osmanlı sarayına gönderilmiştir. Gayrimüslimlerin egemen olduğu dönemlerde ise şarapçılık, Gemlik ekonomisinde gelir kaynağı olmuştur. Tersane ve liman şehri olma özelliği taşıyan Gemlik, ticari canlılığı devamlı bünyesinde bulundurmuştur. Özellikle Gayrimüslimler ve Avrupalı tüccarlar deniz yolu ile çevre yerleşim alanlarından satın aldıkları ürünleri Gemlik Limanı’ndan İstanbul’a göndermişlerdir. Ayrıca Osmanlı döneminde sarayın ihtiyaçlarının karşılanmasında Bursa ve çevresinin önemli görevleri bulunmuştur. Yalova ve Gemlik arasında kalan ormanlık bölge, halkın geçim kaynakları arasında olup, buradaki keresteler saray kayıklarının üretiminde kullanılmıştır. Gemlikliler Osmanlı Devleti egemenliğinden itibaren ormanlardan elde edilen kereste ile fıçıcılık, kürek ve gemi yapım işleri ile uğraşmışlardır.