Sanayi

SANAYİ #

İnsanların başlıca ekonomik faaliyetlerinden biri, kalkınma ve küreselleşmenin motoru sanayidir.165 Değişik türdeki ham maddelerin ve yarı işlenmiş malların, fabrikalarda işlenerek kullanılabilir duruma getirilmesine sanayi denir. Sanayi faaliyetlerinin herhangi bir bölgede dağılış göstermesi hammadde, enerji, sermaye, işgücü, ulaşım ve pazar imkânlarının varlığına bağlıdır.166

165Tümertekin ve Özgüç s. 399

166Doğanay, s. 398

Sanayi faaliyetlerinin dağılışını ve bu dağılışta etkili olan coğrafi faktörlerin araştırılması sanayi coğrafyasının konusunu oluşturmaktadır.167 Bu bağlamda sahada sanayinin yoğunluk kazanmasında, sanayi faaliyetlerini çekici kılan coğrafi faktörler üzerinde durulmuştur. Ayrıca sanayinin gelişim gösterdiği dönemler incelenmiştir.

Gemlik ilçesinde ekonomik faaliyet kollarından biri olan sanayi önemli bir yere sahiptir. Bulunmuş olduğu coğrafi konum itibariyle sanayi tesislerinin kuruluşunda ve dağılım göstermesinde belirleyici etki olan pazarlama ve ulaşım imkânlarının avantajlı olması ilçede sanayinin gelişmesini sağlamıştır. Sürekli bir gelişim gösteren sanayi faaliyetleri araştırma sahasının güneybatısında (Hisar Mevkii) yoğunluk kazanmıştır.

Türkiye’nin sanayi faaliyetleri açısından en gelişmiş bölgesi olan Marmara Bölgesi sınırları içerisinde yer alan Gemlik ilçesi, önemli ticaret merkezlerine yakın oluşu, gerekli olan ham madde ihtiyaçlarının karşılanıyor olabilmesi, üretimi yapılan tarımsal ürün ve sanayi ürünlerinin pazarlara kolayca ulaştırılabilmesi, işgücü sorununun bulanmaması nedeni ile sanayi kuruluşları ve yatırımcılar için çekicilik arz etmektedir. da bulunan birçok sanayi tesisi, ihtiyacı olan ham maddeyi çevre illerdeki sanayi tesislerinden karşılarken, üretmiş oldukları ürünleri yine çevre illerdeki sanayi tesislerine pazarlamaktadır.

Gemlik ilçesi 1980’li yıllara kadar tarım ağırlıklı bir ekonomiye sahiptir. 1980’e kadar zeytin, zeytinyağı, konserve ve sabun üretimi yapan işletmelerin ekonomik yapıda etkin olduğu görülmektedir. Tarıma göre geri planda kalan sanayi faaliyetleri sürekli bir gelişme göstererek sahanın güneybatısında yoğunluk kazanmıştır.

Gemlik’in coğrafi koşulları göz önüne alındığında sanayi tesislerini iki kısımda toplayabiliriz. Birinci kısım tarımsal üretime dayalı zeytin, zeytinyağı, sabun ve meyve sebzelerin işlenmiş olduğu ev tipi sanayi ve atölyelerdir. İkinci kısım ise Yalova yolu üzeri ve Gemlik Körfezinin güney ucuna doğru yapılmış olan modern fabrika tipi ağır sanayi tesisleridir.

Gemlik’in ekonomik ve toplumsal gelişimini, sanayinin geçirmiş olduğu aşamalara bağlı olarak iki dönemde incelemek mümkündür. Birinci dönem Cumhuriyet’in ilanından önce ekonomik yapıdaki gelişmeler, ikinci dönem ise Cumhuriyet’in ilanından sonraki ekonomik yapıdaki gelişim ve değişimlerdir.

167Çiğdem Ünal, Türkiye’de Sanayi Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Yapısı, Atatürk Üniversitesi Yayınları, No: 985, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları No: 127, Araştırmalar Serisi No: 52, Erzurum 2010, s. 5.

Çalışmamızın giriş kısmında belirtildiği üzere Gemlik M.Ö 1390 yılında Sius adlı bir kumandan tarafında kurulmuştur. Kuruluşundan itibaren sırasıyla Biritanya, Roma, Bizans ve Osmanlı devletlerinin egemenliği altında bulunan sahada, tersanecilik en önemli ekonomik etkinlik olarak tarihi kaynaklarda karşımıza çıkmaktadır. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde ufak büyüklükte yapılan gemiler ve Bizanslılar döneminde Haçlı Seferlerinde askeri üst olarak kullanılması, Osmanlı Devleti döneminde de donanmaya savaş gemisi yapılan bölge olması sebebiyle Gemlik’e verilen önem artmıştır. Sahada geçmiş dönemlerde tersaneciliğin gelişmiş olması, Marmara Denizi’nin sakin bir körfezinde kurulmuş olmasından kaynaklamaktadır. Bu dönemde gemi yapımcılığından sonra ekonomik değer olan diğer etkinlikler ise ipekböcekçiliği, zeytincilik ve mermercilik faaliyetleridir.

Osmanlı Devletinin Yükselme Döneminde malların Gemlik Limanı’ndan kervanlarla Bursa’ya doğru gönderilmesi Gemlik’i ticari merkez haline getirmiştir. Geleneksel yöntemlerle yapılan ipekçiliğin 18. yüzyıldan sonra buhar makineleri ile yapılması fabrika tipi sanayi ve fabrika türü üretime geçişin ilk adımlarıdır. Makineleşme ile birlikte kısa sürede bölgede üretilen ipekten daha fazla ürün işleme kapasitesine ulaşılmıştır. Bu hareketlilik bölgede yüksek miktarda mal akışı dolayısıyla tüccarın elinde sermaye birikmesini sağlamıştır.168

Makineleşme ile birlikte görülen ekonomik gelişmeler sonucunda Gemlik Limanı ve Tersanesi geliştirilmiştir. Limanın geliştirilmesiyle Birlikte balıkçılık faaliyetlerinde önemli artış yaşanmıştır. Ekonomik canlılık Gemlik nüfusunun artışını beraberinde getirmiştir. Bu dönemde zenginleşen, elinde sermayesi bulunan yerel halk Gemlik’in yapılaşmasına katkı sağlamıştır. Hızlı yapılaşmanın etkisi ile dönemin mimar ve inşaatçıları Gemlik ve çevresindeki mermer yataklarını keşfetmişler ve taş ocakları mevkiinde mermer üretimi yapılmaya başlanmıştır. İpekçilikte meydana değişimler, limanın gelişmesiyle birlikte gelişen balıkçılık faaliyetleri, doğal kaynakların keşfedilmesiyle beraber yapılan mermercilik, tarıma dayalı olmayan üretim faaliyetlerinin geliştirilmesi sahada iş imkânlarının genişlemesini ve ekonomik yapının çeşitlenmesini sağlamıştır.

Cumhuriyet’in ilanından önceki dönemde ekonomik çeşitliliğin yaşandığı sahada, dış satım malzemelerini zeytin, zeytinyağı, ipek, ipekli dokuma, nar gibi ürünler

168Bingül, s. 47

oluşturmuştur. Bu ürünler ilk dönemlerde ev tipi sanayi türünü oluşturmakta olup, sonraki dönemlerde ev tipi sanayi yerini atölye tipi sanayiye bırakmıştır. Atölye tipi sanayinin gelişim göstermesiyle birlikte, yeni üretim ürünleri ile ortaya çıkan depolama, yönetim, satış gibi işlevler nüfusun belli bir alanda yoğunlaşmasına neden olmuştur. Böylelikle ticaret alanları ile yerleşim alanları birbirine karışmaya başlamıştır. Bu dönemde Balıkpazarı Mahallesi ekonomik canlılığın yaşandığı bir yerleşim alanı olarak karşımıza çıkmıştır.

Osmanlı Devletinin son dönemlerindeki ekonomik bozulmalar, belli dönemlerde meydana gelen doğal afetler ve Kurtuluş Savaşı’nın etkisiyle bitme noktasına gelen ekonomik hareketlilik, Cumhuriyet’in ilanı ile beraber uygulanan politikalarla yeniden canlanmaya başlamıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren uygulanmaya başlanan Sanayi Kalkınma Planları ile üretim arttırılmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda devlet eliyle sanayileşme hareketlerinin başlaması modern fabrika tipi sanayiyi başlatmıştır.

Devlet desteği ile 1930’lu yıllardan sonra kurulmaya başlanan imalathane, atölye ve fabrikalar sahada ki sanayinin gelişmesini hızlandırmıştır. Sanayi faaliyetlerinin giriş kısmında belirtildiği gibi birinci grupta yer alan atölye ve imalathaneler, şehrin gelişimine paralel olarak yerleşim alanlarının içerisinde yer almıştır. Fakat zamanla şehrin içerisinde kalan imalathaneler Bursa-Yalova Karayolu çevresine taşınmıştır. Özellikle Hisartepe Mahallesi sınırları ve Umurbey Mahallesinin aşağı kısımlarında yer alan imalathanelerde atölye tipi üretim faaliyetleri devam etmektedir.

Araştırma sahasında atölye tipi sanayi kuruluşlarını turşu, yağ, konserve imalathaneleri ve kereste-tomruk atölyeleri oluşturmaktadır. Genellikle aile işletmesi şeklinde olan imalathaneler, araştırma sahasındaki mevcut tarımsal üretime bağlı olarak kurulmuşlardır. Küçük işletmeler olan bu atölyelerde yıl boyu zeytin, zeytinyağı, turşu ve konserve üretimi yapılmaktadır. Hamidiye Mahallesi, Ilıca ve Orhangazi Caddeleri üzerinde yoğunlaşan bu imalathanelerde, aynı zamanda perakende ürün satışı yapılmaktadır.

Araştırma sahasındaki ikinci grup modern fabrika tip sanayi tesisleri ise Gemlik Körfezinin güney kıyısı boyunca kurulmuş olan sanayi tesisleridir. Bu doğrultuda 1938 yılında işletmeye açılan Sümerbank Suni ipek ve Viskoz Mamulleri Sanayi Müessesi Gemlik’teki ilk sanayi kuruluşudur. Fabrikanın kurulmasında Bursa ve İstanbul’a yakınlık ile üretilen ürünlerin ihracatını sağlayacak limanının olması önemli etkendir. Gemlik’in gelişiminde büyük bir yeri olan ve üretime açık olduğu dönemlerde yaklaşık 700 kişiyi istihdam eden fabrika 2002 yılında kapatılıp, fabrika arsası meslek yüksekokulu kurulması amacıyla Uludağ Üniversitesi’ne tahsis edilmiştir.

Araştırma sahasındaki sanayi tesislerini üretim türlerine göre iki kısım altında inceleyebiliriz. Birinci kısım sanayi tesisleri genelde Gemlik ve çevre yerleşim alanlarından elde edilen ham maddeleri işlemektedir. Üretilen mamuller yine çevre yerleşim alanlarında pazarlanmaktadır. Bu işletmeler genelde küçük ölçekli sanayi tesisleri olarak değerlendirilmektedir. İkinci kısım sanayi tesisleri ise kullanılan ham maddenin çalışma sahasının dışından temin edildiği ve üretimi yapılan mamullerin Gemlik’te bulunan limanlar aracılığı ile yurt içi veya yurt dışına gönderildiği büyük ölçekli sanayi tesisleridir. Araştırma sahasında yaratmış olduğu iş gücü ve ekonomik hareketlilik nedeniyle büyük ölçekli sanayi tesislerinin ekonomik hayatta etkinliği küçük ölçekli sanayi tesislerine göre daha fazladır.

Gemlik ilçesindeki sanayi tesislerinin gelişimi değerlendirildiğinde ülke genelinde hüküm süren sanayi faaliyetleri ile benzer özellikler taşıdığı görülmektedir. Cumhuriyet’in ilanından sonra sanayi faaliyetlerini teşvik edici ve sanayiyi koruyucu önlemler alınarak devlet eliyle sanayi politikaları belirlenmeye çalışılmıştır. İlk dönemlerde dünya genelinde hüküm süren ekonomik bunalım ve sonrasındaki II. Dünya Savaşı, sanayileşmenin gelişim göstermesine engel oluşturmuştur. 1938 yılında açılan suni ipek fabrikasının ardından herhangi bir sanayi tesisi açılmaması, ekonomik

durgunluğun getirmiş olduğu olumsuz bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. 1960 yılından sonra sanayide başlayan gelişmeler, sanayi tesislerinin sayısını arttırmıştır. Sanayi tesislerinin artması ile günümüze kadar sanayide istihdam edilen nüfus ve Gemlik nüfusu devamlı artış göstermiştir. Sahadaki büyük ölçekli sanayi tesislerinin kuruluş yıllarına bakıldığında 1960-1980 yılları arasında 5, 1980-1990 yılları arasında 1, 1991- 2000 yılları arasında 2, 2001 yılından sonra ise 2 ağır sanayi tesisinin üretim faaliyetlerine başladığı görülmektedir. Sanayileşmenin ileri seviyelere ulaşması, sahanın coğrafi konum özelliklerinden kaynaklanmaktadır.

Sanayi tesislerinin ilçe geneline dağılışına bakıldığında Gemlik Körfezinin güneyinde kümelendikleri görülmektedir. Sanayi tesislerinin belirtilen alanda toplanması sahanın coğrafi konumuyla ilgilidir. Topografyanın sanayileşmeyi kolaylaştırması ve uygun ulaşım olanakları gibi faktörler, belirtilen sahanın sanayi bölgesi olmasını sağlamıştır. Tablo 2.16’da ağır sanayi tesislerinin kuruluş yılları ve işçi sayıları verilmektedir.

Araştırma sahasında 1962 yılında kurulan BP Dolum Tesisleri’nde; madeni yağ harmanlama ve üretimi, akaryakıt depolama ve sevkiyatı olmak üzere iki ana faaliyet kolu bulunmaktadır. İthalat ve ihracatını kendine ait limanından yapan tesislerde 74 kadrolu, 69 müteahhit olmak üzere toplamda 143 çalışan mevcut olup, tesisler Gemlik/Küçükçukur mevkiinde faaliyetlerini sürdürmektedir.

Tablo 2.16. Gemlik’te Bulunan Ağır Sanayi Tesislerinin Kuruluş Yılları ve İşçi Sayısı.

Kaynak: Yalman, s. 45.

Gemlik’te kurulan ilk sanayi tesislerinden biri olan Gemlik Gübre Sanayi 1973 yılında kurulmuştur. Yılda 594.000 ton % 26 CAN gübresi ve 363.000 ton (% 100 asit cinsinden) % 55 HNO3 (nitrik asit) üretmek amacıyla 1973 yılında bir kamu iktisadi teşekkülü olarak kurulmuş, 2004 yılında özelleştirilmiştir. Fabrikanın bünyesinde gübre fabrikası ile gübre fabrikasının hammaddesi olan sıvı amonyak üreten amonyak fabrikası ile birlikte iki fabrika bulunmaktadır. Gemlik Gübre Sanayi’nde 281 kapsam içi personel ve 101 kapsam dışı personel olmak üzere toplam çalışan sayısı 382 kişidir.169

Çimtaş Çelik İmalat Montaj ve Tesisat Sanayi, 1973 yılında ENKA bünyesinde kurulmuştur. Basınçlı kaplar, reaktörler, silindirik ve küresel tanklar vb. imalatı yapılmaktadır. Yıllık üretim kapasitesi 44.400 tondur. Fabrikada 43 mühendis ve iş yoğunluğuna göre ortalama 600-800 işçi çalışmaktadır. Yurtiçi ve yurt dışı şantiyeler, Gemlik Serbest Bölge ve Çin’deki boru fabrikalarıyla bu rakam 2000 kişiyi aşmaktadır.

Araştırma sahasında kurulan ve birçok kişinin geçimini sağladığı bir diğer sanayi tesisi ise Borusan Gemlik Boru Tesisleri A.Ş.’dir. 1977 yılında ulaşım kolaylığı nedeniyle körfezin güneyine kurulan fabrikada su tesisat boruları, gaz boruları ve profil üretimi yapılmaktadır. Yıllık kapasitesi 400.000 ton/yıl’dır. Kendine ait bir limanın da bulunan fabrikada, üretilen ürünler yurt içi ve yurt dışına ihraç edilmektedir. Fabrikada 700 kişiye istihdam sağlanmaktadır.

1990 yılında 200 milyon USD yatırım kararı ile Türkiye’nin ilk özel ve ikinci büyük yassı çelik üreticisi olarak Gemlik’te kurulan Borçelik Çelik San. Tic. A.Ş. 1994 yılında “soğuk haddelenmiş rulo sac” üretmek üzere faaliyetlerine başlamıştır. 600 bin tonu soğuk haddelenmiş, 900 bin tonu sıcak daldırma galvanizli çelikler olmak üzere yıllık toplam 1,5 milyon tonluk üretim kapasitesi bulunan Borçelik’in personel sayısı 674 kişidir.

Teneke ambalaj çeliği üretim ve ticareti ile iştigal etmekte ve merkezi İstanbul olmak üzere Gemlik’te faaliyetini sürdüren ArcelorMittal Ambalaj Sanayi, yıllık

230.000 ton üretim kapasitesine sahiptir. Personel sayısı merkezde 30, fabrikada 133 olmak üzere toplam 163 kişidir ve yıllık işlem hacmi ortalama 163.000.000 USD’dir.