Mahalle Özellikleri

Gemlik Şehrini Oluşturan Mahalle Yerleşmeleri #

Araştırma sahasının en büyük yerleşmesini oluşturan Gemlik şehri, ilk dönemlerde, Osmanlı şehrinin kendine has özelliği olan mahallelerden oluşmaktadır. Osmanlı şehri olması nedeniyle, yapmış olduğumuz tespitlerde Osmanlı döneminde şehrin bütünü 7 mahalleden oluşmakta olup, bu mahalleler Yenimahalle, Demirsubaşı, Manastır, Atlıkilise, Azrail, Balıkpazarı ve Metropolit mahallelerdir. Bu dönemde Balıkpazarı Rum vatandaşların oturmuş olduğu en zengin mahalledir. Balıkpazarı Mahallesinin dışında Azrail, Atlıkilise, Metropolit ve Manastır mahalleleri gayrimüslim nüfusun yoğunlukta olduğu diğer mahallelerdir. Müslüman Türk nüfus ise daha çok Yenimahalle ve Demirsubaşı mahallelerinde yaşamakta olup, bu mahalleler diğer mahalleere göre fakir mahalelerdir.

Gemlik’in yerli Türk aileleri; Osmanlı döneminde Anadolu ve Balkanlardan gelen Türk ailelerdir. Yerleşme bölümünde bahsedildiği üzere, göçmenler tarafından Samanlı ve Katırlı dağlarının yüksek kısımlarının yerleşim yeri olarak seçilmesi, şehir merkezinde gayrimüslim nüfusun daha fazla olmasına neden olmuştur. Bu nedenle şehir merkezini oluşturan mahallelerde Rum ve Ermeni vatandaşların etkinliği Türklere göre fazla olmuştur. Köylerde maddi durumu iyi olan köylüler gayrimüslimlerden izin alarak

kenar mahallelere yerleşmişlerdir. Zamanla sayısı artan Türkler kendileri için Hamidiye ve Osmaniye mahallelerini kurmuşlardır.

Çalışmanın nüfus bölümünde belirtildiği üzere, Cumhuriyetin ilanından itibaren nüfus mübadelesiyle gayrimüslim nüfusun şehri terk etmesi sonucu Türk nüfusunun artış gösterdiği şehir merkezi, 2012 Yılı itibariyle 23 mahalleden oluşmaktadır. Tablo 1.15’de Gemlik şehrini oluşturan mahalleler nüfus sayıları ile birlikte verilmiştir.

Nüfus bakımından en büyük yerleşim yeri Dr. Ziya Kaya mahallesidir. Bu mahalle ilçe nüfusunun % 17’lik (15.823 kişi) kısmını barındırmaktadır. Daha sonra bu mahalleyi % 15,5’lik oranla (14.512 kişi) Eşref Dinçer, % 14,6’lık oranla (13.662 kişi) Hamidiye, % 14,2’lik oranla (13.271 kişi) Cumhuriyet mahalleleri izlemektedir. Cumhuriyet Mahallesi son 15 yılda çok katlı yapılaşmalar nedeniyle önemli bir yaşam merkezi haline gelmiştir. Diğer yandan eski yerleşim alanlarını oluşturan Balıkpazarı, Demirsubaşı ve Yenimahalle gibi yerleşim alanlarının toplam nüfusu ilçe nüfusunun sadece % 7,7’sini (7237 kişi) meydana getirmektedir. Bu durumun oluşmasındaki en önemli neden, mahallelerin kapladığı alan ve eski konutlarının birçoğunun tek katlı olmasıdır (Tablo 1.15).

Gemlik’in merkezini eski yerleşim alanları oluşturmaktadır. Yeni yerleşim alanları eski yerleşim alanları etrafında gelişim göstererek Gemlik Ovasının bütününde yayılım göstermiştir. Eski yerleşim alanı olan Balıkpazarı ve Yenimahalle, mahallelerindeki yapıların büyük bir kısmı eski konutlardan oluşmaktadır. Ancak 1990’lı yıllardan sonra Manastır Mevkii ve Hisartepe Mahallesi çok katlı betonarme yapıların inşa edildiği alternatif yerleşim alanları yapılmıştır. Son yıllarda ilçenin her tarafında yapılmakta olan çok katlı siteler, yerleşmenin Gemlik Ovasından ziyade

Samanlı Dağlarının körfeze bakan yamaçlarında yığılmasına neden olmuştur. Bu nedenle son yıllarda yapılan siteler şehir merkezinden uzaklaşmış ve yerleşim alanları daha geniş bir alana yayılmıştır.

Tablo 1.16. Gemlik Şehrini Oluşturan Mahalleler. #

Gemlik Ovasının doğusuna Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ) tarafından yapılması planlanan toplu konutlar, şehrin doğu yönünde Samanlı Dağlarının yamaçları etrafında gelişim göstermesini sağlayacaktır. Toplu konutlar tamamlanınca şehir doğu-batı yönünde geniş bir alana yayılacaktır. Toplu konutların yer seçiminde Samanlı Dağlarının yamaçlarının seçilmesinin nedeni Gemlik’in Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde yer almasıdır. Gemlik Ovası ve çevresinin depremselliğinin yüksek olması, yeni konut alanlarının yer seçiminde zemini daha dayanıklı ve fay hattına uzak alanların tercih edilmesine neden olmaktadır.

Araştırma sahasının fiziki coğrafya koşulları depremselliği etkilemektedir. Sahanın kırık hatlar içermesi ve alüvyal dolgu alanlarına sahip olması olası bir depremin şiddetini arttırıcı etki gösterir. Fiziki koşulların yanında beşeri faktörlerde olası bir depremde, depremin şiddetini arttıran unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Gemlik’teki yerleşim alanlarının büyük bir bölümünün Gemlik Ovasının üzerinde yer alması, olası bir depremde birçok konutun yıkılmasına neden olacaktır. Çünkü alüvyal dolgu üzerine kurulan yerleşmelerde zeminin yapısı, kaba gereçli, çok boşluklu, iyi çimentolaşmamış ve gevşek olması; yine vadi tabanlarında taşkın ovalarının kumlu, killi depoları depremin şiddetini arttırmaktadır.98

98Yaşar Gök, vd., “Aşkale Depremleri ve Etkileri”, Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı: 17, Erzurum 2007, s.166.

Araştırma sahasının büyük bir bölümünü oluşturan Gemlik şehri sahip olduğu fonksiyonel özellikler açısından çekicilik arz etmektedir. Gemlik Belediyesi tarafından hazırlanan 1/5000 imar planı haritasından yararlanılarak ARC-GIS programı yardımıyla çizmiş olduğumuz harita, Gemlik’in sahip olduğu fonksiyonel alanları göstermektedir.

Belediye sınırları içerisinde şehirsel kullanım alanlarının dağılışına bakıldığında

% 37 oranı birinci sırayı tarım alanları oluşturmaktadır. Tarım alanlarından sonra sırasıyla % 17 oranı ile ticaret alanları, % 15,6 ile askeri alanlar, % 12 ile planlanan konut alanları, % 7,6 ile konut alanları, % 5,8 ile park ve yeşil alanlar, % 2,14 ile eğitim ve kültür alanları, % 1,32 ile sanayi alanları oluşturmaktadır.

Tablo 1.17. Gemlik’in Fonksiyonel Alanları. #

Gemlik’in şehirsel fonksiyon alanlarına baktığımızda ticaret, sanayi ve konut alanları iç içe geçmiştir. İş ve ticaret alanlarının sahil şeridi ve Bursa-Yalova Karayolu üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir (Harita1.3). Sahil şeridinde idari ve resmi binalar, ticarethaneler, dükkân ve bürolara rastlanmaktadır. Bursa-Yalova Karayolu üzerinde ise küçük ve orta ölçekli işletmelerin sanayi tesisleri yer alır. Körfezin güney sırtlarını ise ağır sanayi tesisleri oluşturmaktadır. Ayrıca bu kıyılarda ağır sanayi tesislerinin kendilerine ait limanları bulunmaktadır. Sanayi tesislerinin ürünlerinin ithalatı ve ihracatında kullanacakları limanlara yakın yerlerde özel depolama alanları bulunmaktadır.

Gemlik ilçesinin sahip olduğu diğer fonksiyonel özellik ise eğitim sağlık ve kültür alanlarıdır. İlçe genelinde 1 resmi, 2 özel anaokulu ve 17 ilköğretim okulu bünyesinde okul öncesi eğitim, 20 ilköğretim okulu, 7 ortaöğretim okulu, 1 fakülte, 1 yüksek okul, 7 dersane ve 4 Sürücü Kursu vardır. Öte yandan yaygın eğitim kurumu

olarak 1 Halk Eğitim Merkezi ve 2 Mesleki Eğitim Merkezi olmak üzere 63 adet eğitim kurumu bulunmaktadır. Eğitim kurumları şehir içerisinde gelişi güzel dağılım göstermiştir. Eskiden suni ipek fabrikasının bulunduğu arazi, günümüzde yüksek okul ve bazı liselerin bir arada toplandığı eğitim ve kültür alanıdır.

Gemlik’te sağlık hizmetleri Toplum Sağlığı Merkezi’ne bağlı 7 Aile Sağlığı Merkezi, 5 Sağlık Evi, 1 Devlet Hastanesi ve 2 Özel Sağlık Kuruluşu ile sürdürülmektedir. Toplum Sağlığı Merkezi, Gemlik’te ayakta tedavi gerektiren durumlar dışında, aşı, ana çocuk sağlığı gibi hizmetlerin yanı sıra son yıllarda aile hekimliği uygulaması ile ilçe köylerinde Sağlık Evleri vasıtasıyla sağlık hizmeti vermektedir. Gemlik Toplum Sağlığı Merkezi; aile hekimlerine aşılama, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması gibi öncelikli hizmet alanlarında, Sağlık Bakanlığı’nın yıllık programları doğrultusunda hizmet vermektedir.

Gemlik Toplum Sağlığı Merkezi bünyesinde 29 aile hekimi, 27 aile sağlığı personeli, 4 hemşire, 11 ebe, 3 sağlık memuru, 1 tıbbi sekreter ve 12 diğer çalışan olmak üzere 87 personelle sağlık hizmetlerini sürdürmektedir. Öte yandan Gemlik Devlet Hastanesi ise 128 yatak kapasitesi ve 37 uzman doktor, 7 pratisyen doktor ve 9 diş tabibi, 14 sağlık memuru, 106 hemşire, 136 ebe, 22 hasta bakıcı ve 231 diğer personel olmak üzere toplam 562 personelle sağlık hizmetlerini devam ettirmektedir. Bazı hastalıkların tedavisinde Gemlik Devlet Hastanesi yetersiz kalmaktadır. Bu durumda acil hastalar Bursa’ya sevk edilmektedir. Gemlik’in doğusuna yapılaması planlanan Bölge Araştırma Hastanesi sağlık alanında ki yetersizlikleri ortadan kaldırmaya yönelik önemli bir proje olarak yapılması planlanmaktadır.

Gemlik’te kültürel faaliyet alanları son yıllarda yapılan çalışmalar neticesinde artış göstermiştir. Dereboyu Caddesi üzerinde belediyenin çalışmalarıyla yapılan sosyal yaşam merkezi, çeşitli etkinliklerin düzenlendiği kültürel alan olarak dikkat çekmektedir. Ayrıca Cumhuriyet Mahallesi’nde bulunan Manastır Kültür Merkezi yıl boyunca kültürel etkinliklerin yapıldığı alandır. Kültürel alanların bir diğerini oluşturan camiler, şehrin genelinde düzenli dağılış göstermişlerdir. Şehrin tüm mahallelerinde cami bulunmaktadır. Bu camilerde en önemlisi Merkez Çarşı Solaksubaşı Camii’dir. Şehrin aşırı gelişim göstermesiyle talepleri karşılama da yetersiz kalan cami, yıkılıp eski belediye binasının bulunduğu alan yeniden yapılması planlanmaktadır. Caminin yeniden yapılmasıyla birlikte cami ve çevresi daha modern kültürel alan olacaktır.

Gemlik’in fonksiyonel alanlarının en önemli kısmı oluşturan iş ve ticaret alanları 494,7 (% 17,7) hektarlık bir alanı kapsamaktadır. Gemlik’te ticaret alanları İstiklal, Orhangazi, Balıkpazarı I. ve II. caddeleri ve Hamidiye Mahallesi’nde yoğunlaşmıştır. Diğer yandan fonksiyonel alanların dağılışını gösteren Harita 1.3’te sahil şeridi boyunca ticaret alanları göze çarpmaktadır. Sahil boyunca görülen ticaret alanlarını aile çay bahçeleri oluşturmaktadır. Bursa-Yalova Karayolu üzerinde genellikle zeytin tarımına dayalı ürünlerin pazarlandığı iş yerleri ve yakın bir dönemde açılan Özdilek Alışveriş Merkezi şehre ticari canlılık kazandırmaktadır.

Gemlik’te salı ve cumartesi günleri haftalık pazar kurulmaktadır. 1990’lı yıllarda Eskipazar Caddesi üzerine kurulan salı pazarı, nüfusun ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kalınca Dereboyu Caddesi üzerine taşınmıştır. Yakın bir dönemde (2011 yılı) Çarşı Deresi rekreasyon alanı olarak düzenlenince salı pazarı Hürriyet Caddesi üzerine taşınmıştır. Çevre köylerden gelenlerle birlikte salı günleri şehirde yoğun ticari hareketlilik yaşanmaktadır. Cumartesi günü Yeni Mahallede kurulan diğer pazar, salı pazarı kadar Gemlik ticaretinde etkin olmayıp, sadece mahalle halkının ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir.

İdari yönetim merkezi olan Gemlik’te; İlçe Tarım Müdürlüğü, Milli Eğitim, Nüfus, PTT, Tapu ve Kadastro, Mal Müdürlüğü, Emniyet, Bölge Trafik, Adliye, Jandarma, Müftülük, Devlet Hastanesi, Sağlık Ocağı, Orman İşletme Müdürlüğü, Bankalar gibi kamu hizmet birimleri bulunmaktadır. Ticari işletmelerin çoğunda olduğu gibi kamu kurumlarının büyük çoğunluğu da Gemlik’in geneline dağılmışlardır.

Hükümet Konağı, Ziraat Bankası, Halk Bankası ve diğer bankalar, PTT, Emniyet, gibi kamu kurumları İstiklal Caddesi üzeri ve yakın çevresinde yer alan kamu kurumlarıdır.

Gemlik Mal Müdürlüğünden aldığımız verilere göre 2012 yılı itibariyle kamu kurumlarında 1847 memur çalışmaktadır. Çalışanların kamu kurumları arasında dağılımı incelendiğinde; Milli Eğitim Müdürlüğü (848 kişi), Sağlık Grup Başkanlığı (402 kişi), Kaymakamlık (91 kişi), Müftülük (85 kişi), Belediye (75 kişi), Gümrük Muhafaza Müdürlüğü (49 kişi), İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü (31 kişi) Türkiye İş Kurumu Gemlik Hizmet Merkezi (17 kişi) istihdamın yoğun olduğu bazı kamu kurumlarıdır.

Gemlik, 1926 yılından itibaren belediye örgütlü yerleşme özelliği göstermekte olup, şehirsel fonksiyonlar 1970’li yıllardan sonra gelişmeye başlamıştır. Modern tip ağır sanayi tesislerinin açılmasıyla beraber sanayi ve hizmet sektörlerinde önemli gelişmeler olmuştur. Kuruluş dönemi ve sonraları liman şehri olan ilçe, sanayi tesisleri ve hizmet sektörünün etkinliğinin artması ile beraber endüstri şehri halini almıştır.

Gemlikte çalışma çağındaki nüfusun sektörlere göre dağılımı incelendiğinde % 17,8’i tarım (5634 kişi), % 15,4 hizmetler (4834 kişi) ve % 66,8 sanayi (21.147 kişi) sektöründe istihdam edildiği görülmektedir.

emlik’te çalışan nüfusun sektörel dağılımının şekillenmesinde sanayi tesisler ilk sırada yer almaktadır. Çalışan nüfusun büyük bir oranı Şekil 1.20’de gösterildiği gibi sanayi sektöründe çalışmaktadır. Sanayi olanaklarının gelişmesi beraberinde hizmet sektörünün gelişmesine doğrudan katkı sağlamıştır. Ancak sanayi sektörü, tarım sektöründe çalışan nüfusun azalmasına neden olmuştur. Sanayileşme ile birlikte köylerde yaşayan nüfus zirai faaliyetleri ya bırakmak zorunda kalmış ya da ikinci bir iş kolu olarak görmeye başlamıştır. Bu durum köy nüfusunun azalmasına neden olduğu gibi tarımsal üretimi de olumsuz yönde etkilemektedir. Sanayi sektörü ve hizmetlerde ki gelişmelere bağlı olarak tarım sektörünün payı giderek azalmaktadır.

Tablo 1.18. Gemlik İlçesinde Faal Nüfusun Sektörel Dağılımı.

Kaynak: Kurumlardan Alınan Bilgilere Göre Düzenlenmiştir.

Şekil 1.20. Gemlik İlçesinde Faal Nüfusun Sektörel Dağılımı.

Öte yandan Türkiye İş Kurumu Gemlik Hizmet Merkezinin sayısal verilerine göre 2013 yılının ilk ayları itibariyle kayıtlı iş gücü sayısı 10.277 kişi olup, bu sayının 6695 kişisi herhangi bir işte çalışmamaktadır. Kuruma kayıtlı iş gücü sayısının 3582 kişisi işinden memnun olamayan veya gelir getirici farklı iş kollarında çalışmak isteyen kısmı oluşturmaktadır. İş Kurumunun 2012 verileri ile 2013 yılının ilk aylarının verileri karşılaştırıldığında kayıtlı iş gücü sayısı bir önceki yıla göre 547 kişi, kayıtlı işsiz sayısı 311 kişi artış göstermiştir. Son yıllarda Gemlik ekonomisinde yaşanan bu durgunluk ithalat ve ihracatta belirgin bir şekilde hissedilmektedir. Gümrük Müdürlüğü 2011 ile 2012 yılı verileri karşılaştırıldığında ihracatta % 23, ithalatta % 5’lik bir azalma göze çarpmaktadır (Tablo 2.22). Benzer durum Serbest Bölgede faaliyet gösteren firma sayılarında da belirgin bir şekilde görülmektedir (Tablo 1.19).

Tablo 1.19. 2011-2012 Yılları Gemlik İlçesi Serbest Bölge Firmaları Sermaye Yapısı

Kaynak: Gemlik Serbest Bölge Verileri

Sonuç olarak bulunduğu konum itibariyle hizmet-sanayi-tarım şehri olan Gemlik’in ekonomik yapısı, dönemsel dalgalanmalara rağmen gelişim göstermektedir.