Madencilik

MADENCİLİK #

Madenler ülke arazisinin üzerinde ya da arazinin derinliklerinde kendiliğinden oluşmuş işletildiğinde gelir getirici özelliğe sahip doğal kaynaklardır. Doğal kaynaklar maden dediğimiz kaynaklarla temsil edilirler. Bunlar birer mineral topluluğu olup, kayaçların bileşiminde yer alırlar.153

Doğal kaynaklar toplumların yaşamı için büyük bir önem arz etmektedir. İnsanoğlunun yaşamını kolaylaştıran her türlü araç doğal kaynaklardan, madenlerden sağlanmaktadır. Madenler ülkemiz ve bölgemizin kalkınmasına en önemli ekonomik potansiyel kollarından biridir.

Madencilik faaliyetleri etki ettiği alanda sosyal ve çevresel sorunlara neden olmaktadır. Bu nedenle madencilik faaliyetlerinin etkili olduğu alanların, doğayı etkilememesi için sürdürülebilirlik sağlanmalıdır. Sürdürülebilirlik kavramı doğal çevreyi gelecek nesiller için korumak esasına dayandırılarak ulusal ve bölgesel planlamaların yapılmasıyla gerçekleştirilebilir. Maden alanları, planlı işletildiği zaman ülke genelinde ve bulunduğu alandaki yerleşmeler için önemli istihdam ve ekonomik potansiyel oluşturmaktadır. Madencilik faaliyetlerinde yalnızca ekonomik fayda düşünülüp, çevre faktörü göz ardı edilirse istenilen kalkınma tam anlamıyla gerçekleştirilemez.

153Doğanay, s. 241

İnsanoğlunun taleplerini karşılamada en fazla baskı altında kalan alanlardan biri olan madencilik faaliyetleri, sadece madenlerin kullanışıyla sınırlı kalmayıp, aynı zamanda bazı madenlerin birer kültür devri oluşturmasına yol açmıştır.154

Madencilik ile ilgili çeşitli bilimler araştırma yapmaktadır. Bu sahada iktisadi coğrafyacılar başta olmak üzere, jeolog, maden mühendisi ve iktisatçılar çalışmalarını sürdürmektedir. Coğrafyacıların çalışmaları, maden sahasının mekân üzerindeki etkisini belirlemede, araziden faydalanmada ve sanayi coğrafyası ile maden kaynakları arasında ilişkiyi belirleme üzerine yoğunlaşmıştır.155 Araştırma sahasında da madenler beşeri faaliyetleri özellikle yerleşmeyi etkilemektedir. Ayrıca bazı sanayi tesislerinin yer seçiminde hammadde kaynakları belirleyici olmuştur.

Bursa’nın toplam yüz ölçümü 10.900 km²’dir. Bu alanın 7126 km² si maden arama ve işletme alanlarından oluşmaktadır. Yaklaşık olarak Bursa’nın % 65,37 si madencilik faaliyetleri kapsamındadır (Tablo 2.12). Gemlik ilçesi de 413 km² bir alanda 7426,01 hektarlık bir alanla Bursa genelinde ilçeler arasında % 6,59’luk oranla 11. sırada yer almaktadır.156

Tablo 2.12. Bursa’da Madencilik İcmali.

Tablo 2.12. Bursa’da Madencilik İcmali.

Kaynak: Bursa’da Madencilik ve Çevre Sorunları Çalıştayı.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın yayımlamış olduğu 3213 sayılı Maden Kanunu’na göre madenler altı ayrı grupta sınıflandırılmaktadır. Yapılan bu sınıflandırmaya göre Gemlik ilçesi çevresinde var olan maden kaynakları II.157 ve IV.158 grup madenlerdir. II. ve IV. grup maden sahalarının toplamı 7426,01 hektar olup, ilçe

154Tümertekin ve Özgüç, s. 276-277.

155Erol Tümertekin, İktisadi Coğrafya, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1972, s. 221-223. 156Bursa İl özel İdaresi, Bursa’da Madencilik Faaliyetleri ve Çevre Sorunları Çalıştayı, Yağmur Tanıtım, Bursa, 2012, s. 99-104.

157II. grup madenler kalsit, kalker, granit, andezit ve bazalt, mermer, traverten, mıcır vb. kayaçlardır.

158IV. grup madenler linyit, taşkömürü, altın, gümüş bakır, çinko, vb. kayaçlardır.

genelinde madencilik faaliyetlerinin yapıldığı 10.362 hektar alan bulunmaktadır. II. grup arama ruhsatlı sahaların ilçelere göre dağılımı yapıldığında Gemlik ilçesi 16 maden arama ruhsat sayısı ve 1767,15 hektarlık alanla beşinci sırada yer alır.

Tablo 2.13. Bursa ve İlçelerinde II A-B Maden Gurubu Arama Ruhsatlı Alanlar.

Kaynak: Bursa’da Madencilik ve Çevre Sorunları Çalıştayı.

II. grup işletme ruhsatlı sahaların ilçelere göre dağılım yapıldığında Gemlik ilçesi 7 işletme ruhsat sayısı ve 416,82 hektarlık alanla yedinci sıradadır. IV. grup maden alanları 5615,14 hektar olup, bu grup madenler için 4 faal firma sahada maden arama faaliyetlerine devam etmektedir. Ayrıca IV. grup madenler için işletme ruhsatı verilen firma bulunmamaktadır.

Fotoğraf 2.19. Cihatlı Köyü Çevresinde Faaliyet Göstermiş Kar Beton Tesislerinden Bir Örnek.

Tablo 2.14. Bursa ve İlçelerinde II A-B Maden Gurubu İşletme Ruhsatlı Alanlar.

Kaynak: Bursa’da Madencilik ve Çevre Sorunları Çalıştayı.

Araştırma sahasında Samanlı dağlarının güney ve güneydoğusuna bakan yamaçlar ile katırlı dağlarının kuzey yamaçlarında birçok maden yatağı bulunmaktadır (Harita 2.2). Bu maden yatakları magmatik kayaçların etrafında yaşlı metamorfik birimler içerisinde yer almaktadır. Sahada görülen en önemli maden kaynakları alçıtaşı, çimento, kireçtaşı ve mermerdir. Gemlik’te üretimi yapılan maden kaynaklarının bulundukları yerler ve rezervleriyle ilgili bilgiler Tablo 2.15’de verilmiştir.

Tablo 2.15. Gemlik İlçesindeki Madenler.

Kaynak: Bursa Çevre Durum Raporu 2011.

Gemlik’in kuruluş yıllarında Gayrimüslimler için en önemli gelir kaynaklarından biri olan madenler, Osmanlı döneminde de gelir getirici özelliğe sahip olmuştur. Tarihsel süreçte Gemlik’in üç önemli madeni bulunmaktadır. Bunlar tuz mermer ve kireçtaşıdır.

Madencilik insanların en eski ihtiyaçlarından biridir. Gemlik ve çevresi eski medeniyetler tarafından yerleşim alanı olarak kullanılmasıyla beraber madencilik faaliyetleri önemli gelir kaynağı oluşturmuştur. Sahada bulunan madenlerden olan mermer, yüksek sıcaklık ve basınç altında başkalaşıma uğramış kalkerlerin adıdır.

Endüstriyel manada ise kolaca ise kolayca işlenen ve kolayca parlayan taşlara mermer denilmektedir.159

Ülkemiz mermer potansiyeli bakımından zengin bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyel sonucu mermerler, kristal boyutu, rengi, kökenine ve çıkarıldığı bölgeye göre sınıflandırmıştır. Sahadaki mermerler, bölgesel sınıflandırmaya göre Bursa Yöresi, işlevsel ve litolojik sınıflandırmaya göre Gemlik Diyabazı olarak adlandırılmıştır.160

Gemlik diyabazı olarak adlandırılan maden kaynağı, adını ürettiği madenden alan ocakta işlenmektedir. Diyabaz Maden Ocağı tesisleri Bursa-Yalova yolu üzerinde 1956’dan beri madencilik faaliyetlerine devam etmektedir. Farklı renk ve desenlerde üretim yapabilen tesis 20.000 m² alan üzerinde üretim faaliyetlerini gerçekleştirmektedir. Türkiye’de ilk sert taş kesimi yapan tesis, maden rezerv zenginliği ve ulaşım imkânları sayesinde dört mevsim çalışmalarını sürdürmektedir.161

Gemlik’te bulunan dağlardan çıkarılan aşınma ve çizilmeye karşı dayanıklı mermerler Roma-Bizans döneminde de ilgi görmüştür. Samanlı dağlarında bulunan mermer yatakları (Şahinyurdu, Cihatlı köyleri), Roma-Bizans ve Osmanlı dönemlerinde süsleme sanatında kullanılmıştır. Maden ocaklarında çıkarılan damarlı süs mermerleri Bizans ve Osmanlı mimari tazının en güzel süs malzemelerini oluşturmuştur.162

159Turhan Çetin, “Türkiye’de Mermer Potansiyeli, Üretimi ve İhracatı”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23 (3), 2003, s. 243-245.

160Mustafa Kavaklı., “Mermer İşletme Tesisleri Proses Atık Sularının Özellikleri, Arıtılması ve Kontrolü”, Türkiye IV. Mermer Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2003, s. 313-314.

Cumhuriyetin ilanından sonra çıkarılmaya başlanan diğer bir maden ise kireçtaşıdır. Katırlı Dağlarının güneye bakan yamaçlarında Adliye, Umurbey ve Katırlı köyleri civarında çıkarılan kireçtaşı iyi kalitede olup 150.000.000 ton rezervi

bulunmaktadır. Kireçtaşı Gemlik ekonomisi için önemli bir maden kaynağıdır. Çıkarılan kireçtaşı Gemlik’te bulunan kireç ocaklarında işlenip, çevre yerleşim alanlarına pazarlanmaktaydı. Fakat Orhangazi ilçesinde faaliyet göstermeye başlayan kireç fabrikaları, sahadaki kireç ocaklarının kapanmasına neden olmuştur. Günümüzde kullanılmayan kireçtaşı ocakları yıkık haldedir.

Sahada bulunan ve çevre yerleşim alanlarına ticareti yapılan önemli madenlerden biri alçıtaşıdır. Umurbey yakınları ve Cihatlı köyünün alt kısımlarına yaklaşık 1-2 bin ton arası rezervi bulunmaktadır.

Sahada diğer maden kaynağı ise tuzdur. Tuz, yaşamsal öneminden dolayı insanoğlunun eskiden beri günlük yaşamda sık kullandığı bir mineraldir. Bu maddenin kullanımı tam olarak bilinmese de insanın tuz kullanmaya başlaması eskiye M.Ö 1000 yılına kadar uzanmaktadır.163 Tuzun önemi sanayide gelişmelere paralel olarak artış göstermiştir.164 Osmanlı döneminde 1400’lü yıllardan itibaren deniz ve göllerin etrafında bulunan yerleşim alanlarında ki tuzlalar faaliyet göstermiştir. Gemlik tuzlası da Osmanlı döneminde önem verilen tuzlalardan bir tanesiydi. Tuzla, Yıldırım Beyazıt döneminden itibaren kullanılmış olup geliri Yıldırım Beyazıt vakfına aitti. 16. yüzyıldan itibaren aşırı yağan yağışlarla bozulan tuzlalar değerini kaybetmeye başlamıştır. Günümüzde ise hiçbir ekonomik değeri olmayan tuzlalardan Gemlik halkının da haberi yoktur.

Sonuç olarak madencilik ülkelerin milli gelirinin artışında ve bölgelerin sanayileşerek gelişmesinde, zenginleşmesinde büyük bir ekonomik potansiyeldir. Fakat yaşadığımız çevre, toprak, su ve ormanlarda insanoğlunun yaşam kaynağıdır. Bu nedenle madencilik faaliyetleri ile çevre ilişkileri bölge ve ülke menfaatleri doğrultusunda planlanırsa, temiz yaşanılabilir doğal ortamda insanoğlu yaşamını sürdürebilecektir. Ayrıca Bursa İl Özel İdaresi tarafından gerçekleştirilen “Bursa’da Madencilik Faaliyetleri ve Çevre Sorunları Çalıştayı” sonuç bildirgesinde Bursa’da ki madencilik faaliyetlerinin ilgilendiren bir takım kararlar alınmıştır. Bu kararların bazı maddeleri Gemlik’te ki madencilik faaliyetlerini doğrudan etkilemektedir. Bu kararlara göre; maden ocaklarının üretim sonucunda meydana gelen atık maddelerin, çevre kirliliğine neden olmaması için ruhsatlı alanlarda gerekli depolamalar yapılarak bu madenlerin geri dönüşümü sağlanmalıdır. Su kaynaklarında meydana gelen kirlenmelere karşı, mermer ocakları ve diğer madencilik kollarında meydana gelebilecek patlamalara karşı, ruhsat sahipleri arama ruhsat döneminde, çevre izni aşamalarında hidrojeolojik incelemeleri yaptırmak zorunluluğunun olması belirtilmiştir. İnceleme sonuç raporunun ayrıntılı olarak İl Özel İdaresine sunulması ve kontrolünün idare tarafından yapılması gerekliliği ifade edilmiştir. Ayrıca ilgili yerel yönetimler ve kurumların kendi mevzuatlarına göre maden sahalarındaki denetimlerini sıklaştırmalarının gerekliliği belirtilmiştir. Gemlik’te ki madencilik faaliyetlerin ülkemiz ve ilçe ekonomisine katkısının daha fazla olması için, alınan kararların uygulanması ve gerekli kontrollerin İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü tarafından yapılması gerekmektedir. Planlı ve sürdürülebilir madencilik anlayışıyla doğal çevrede ki bozulmaların önüne geçilebilir.