İklim Özellikleri

Beşeri ve ekonomik yaşamı etkileyen doğal çevre faktörlerden bir tanesi olan iklim; yeryüzü şekillerinin, doğal bitki örtüsünün, su kaynaklarının ve toprak tiplerinin oluşumunda etkili olmaktadır. Bununla birlikte iklim, ekonomik ve beşeri hayat üzerinde şekillendirici bir etki göstererek; mesken tiplerini, tarımsal faaliyetleri, sanayi, ulaşım, turizm faaliyetleri etkilemektedir.32 Coğrafi çalışmalar açısından insan ve çevre etkileşiminin sağlıklı olarak değerlendirilebilmesi için sıcaklık, nem, yağış, rüzgâr, güneşlenme gibi iklim faktörleri önem taşımaktadır.33

Araştırma sahasının üzerinde yapılacak değerlendirmede çalışma sahası içerisinde faaliyet gösteren Gemlik meteoroloji verilerinin yanı sıra bölge geneli üzerinde genel bir kanı oluşturabilmek adına Gemlik ilçesine yakın bulunan Bursa ve Yalova meteoroloji istasyonlarının verileri kullanılmıştır. Gemlik ilçesi üzerinde etkili olan mikro iklim şartları öncesinde makro iklim alanı bakımından ülkemiz üzerinde etkili olan iklim özellikleri üzerinde durmak gerekmektedir.

Türkiye matematik konumu itibariyle 36˚- 42˚ kuzey paralelleri içerisinde kütlesel bir kara parçasıdır. Bu sahada Türkiye yıl içerisinde farklı karaktere sahip hava kütlelerinin etkisi altında kalmaktadır.34 Türkiye kışın kuzeyinde yer alan kutup hava kütlelerinin, yazın ise güneyinde yer alan tropikal kökenli hava kütlelerinin etkisi altında kalmaktadır. Makroklima bakımından Türkiye subtropikal kuşakta, karaların batı tarafında görülen Akdeniz iklim tipi makroklima alanı içerisinde yer almaktadır.35 Ülkemizde kış mevsimi genel itibariyle ekim ayının sonunda başlayıp mayıs ayına kadar süren bir dönemde Akdeniz havzası içerisinde etkili olan cephe sistemleri ve alçak basınç oluşumları doğrultusunda etkili olan basınç merkezlerin özellikleri doğrultusunda farklılık göstermektedir. Kış mevsiminde Kuzeybatı Avrupa’dan güneydoğuya doğru hareket eden polar cephenin etkisi altında kalan Marmara,

Karadeniz, Akdeniz ve Ege bölgelerinde uzun süren yağışlar görülmektedir.36 Bu polar cephe Anadolu’nun iç kesimlerinde sıcaklıkları sert bir şekilde düşürmektedir. Bu süreçte Azor yüksek basıncının kuzeye doğru ilerlemesi ülkemizin Tropikal hava kütlelerinin etkisi altına girmesine neden olmaktadır.37

Gemlik Körfezi ve çevresi makro iklim tipi olarak Akdeniz iklim kuşağı içerisinde bulunmakla beraber Akdeniz ile Karadeniz iklimleri arasında geçiş özelliği taşıyan Marmara iklimi özelliklerini taşımaktadır. Sıcaklık bakımından Marmara Bölgesi’nden farklılık gösteren Gemlik, mikro klima iklim özelliği taşır. Genel olarak yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçmektedir. Gemlik’i kuzey yönlü soğuk hava kütlelerinden koruyan D-B uzantılı Samanlı Dağları, Gemlik’te sıcaklığın düşmesini engelleyen doğal bir engel oluşturur.38 Yılın hiçbir ayında sıcaklık sıfırın altına uzun süreli olarak düşmemektedir. Yoğun kış şartlarının egemen olduğu dönemlerde ocak ile şubat aylarının birkaç gününde sıcaklık sıfırın altına düşer.

Bir yerin iklim özelliklerinin oluşumunda güneşlenme (radyasyon) faktörünün etkisi önemli oranda bulunmaktadır. Radyasyon bir noktanın güneşten almış olduğu ısıyı ifade etmektedir. Güneşlenme, bir noktanın matematiksel konumu doğrultusunda güneş ışınlarını alış açısı ve güneşlenme süresi doğrultusunda değişiklik göstermektedir.39

Gemlik ilçesindeki meteoroloji istasyonunda güneşlenme süreleri ile ilgili ölçüm yapılmamaktadır. Bu nedenle araştırma sahasına yakın Bursa meteoroloji istasyonunun verileri değerlendirilmiştir. Bursa’da güneşlenme süreleri ile ilgili yapılan ölçümlerde günlük ortalama güneşlenme süresi 6 saat 06 dakikadır. Bu verilere göre Bursa’da yıllık güneşlenme süresi 2226 saati geçmektedir (Tablo 1.1).

Gündüz süresinin kısa olduğu kış aylarında güneşlenme süresi düşük seviyelerde olup, ilkbahar aylarından itibaren yükselişe geçmekte ve yaz aylarında ise en yüksek (10 saat üzeri) seviyeye ulaşmaktadır. Sonbahar mevsimi ile tekrar düşük seviyelere inmektedir.

Bursa meteoroloji istasyonundan elde edilen verilere göre ilin yıllık ortalama güneşlenme süresi 6 saat 06 dakika olmaktadır. Güneşlenme süreleri yaz aylarında 10 saat 06 dakikanın üzerine çıkmakta olup temmuz ayında ise 10 saat 30 dakika ile en yüksek değere ulaşmaktadır. Güneşlenme süresi kış mevsiminde ortalama 8 saat 42 dakika olup, aralık ayı ortalamanın en düşük olduğu dönemdir.

Tablo 1.1. Bursa’da Günlük Ortalama Güneşlenme Süresi. (Saat: Dakika)

Kaynak: D.M.İ.G.M. 1970-2011 Bursa İklim Verilerinden Düzenlenmiştir.

Gemlik ilçesinin iklim özelliklerinin oluşmasında sahip olduğu enlem değerlerinin etkisi de son derece büyüktür. Herhangi bir yerin aldığı radyasyon miktarı, coğrafi konumuna göre değişen gündüz süresinin uzunluğuna, güneş ışınlarının deklinasyon açısına, atmosfer aktivitesine ve yer şekillerinin durumuna göre değişir.40 Daha önce de belirtildiği üzere Gemlik ilçesinin matematik konumu yaklaşık olarak 40˚ 18′ ile 40˚ 34′ kuzey paralelleri arasında yer almaktadır. Buna göre Gemlik ilçesinde güneş ışınlarının yıl içerisindeki geliş açıları: Ekinoks (21 Mart ve 23 Eylül) günlerinde 49˚ 42′ ile 49˚ 26′ arasında, Yengeç Dönencesi’ne dik geldiği 21 Haziran’da 72˚ 53′ ile 73˚ 09′ arasında bir açıyla, Oğlak Dönencesi’ne dik geldiği 21 Aralık tarihinde ise 25˚ 59′ ile 26˚ 15′ arası bir açıyla düşmektedir (Şekil 1.1).

Yusuf Dönmez, Umumi Klimatoloji ve İklim Çalışmaları, İstanbul Üniversitesi. Yay., No: 2506, Coğrafya Enstitüsü Yay., No: 102, İstanbul 1979, s. 11-14.

1. Sıcaklık

   Sıcaklık; donma, çözülme, buharlaşma ve benzeri iklimsel faktörler üzerinde belirleyici ve etkileyici bir rol taşımasından dolayı iklim elemanları içerisinde ayrı bir önem taşımaktadır. Bununla birlikte sıcaklık iklimsel faktörler üzerinde etkiye sahip olduğu kadar beşeri faaliyetler üzerinde de önemlilik arz etmektedir.

   Gemlik ilçesinin sıcaklık verileri Gemlik’te bulunan meteoroloji istasyonu tarafından kaydedilmektedir. Bu durum meteoroloji istasyonun ilçe genelini yansıtmamasına neden olmaktadır. Gemlik ilçe merkezinde bulunan meteoroloji istasyonu verilerine göre, Gemlik ilçesine ait uzun yıllar aylık sıcaklık ortalaması Tablo 1.2’de verilmektedir. Buna göre Gemlik ilçesinin yıllık ortalama sıcaklığı 15,9˚C’dir. Araştırma bölgesinde sıcaklık ortalamasının yüksek olmasında bölge üzerinde etkili olan Akdeniz makro klimasının etkisi olmakla birlikte denizelliğin etkisi de bulunmaktadır.

Tablo 1.2. Seçilmiş İstasyonlarda Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri (˚C).

Kaynak: D.M.İ.G.M, 1970-2011 İklim Verilerinden Düzenlenmiştir.

Gemlik’in 1970-2011 yılları arasında ölçülen aylık ortalama sıcaklık değerleri Bursa ve Yalova ile büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. Tablo 1.2’de yer verildiği üzere Gemlik ilçesin ortalama sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu dönem haziran, temmuz, ağustos, eylül aylarını kapsayan dört aylık bir dönemdir. Sıcaklığın en düşük olduğu dönem kış mevsimi içerisinde yer alan aralık, ocak, şubat ayların oluşturduğu üç aylık dönemdir.

Seçili istasyon içerisinde ortalama sıcaklık değerleri bakımından Gemlik ilçesi bütün aylar içerisinde en yüksek değerlere sahiptir. Gemlik ilçesinde sıcaklık değerlerinin bu denli yüksek olmasında şehir merkezinin deniz seviyesinde olması etkilidir. Bununla birlikte kış sıcaklıkları, Gemlik’e çok yakın bir mesafede bulunan Katırlı ve Samanlı Dağlarının etkisiyle düşük değerlerde ölçülmektedir. Çalışma alanında ve çevresinde bulunan üç istasyonda ölçülen sıcaklık değerleri, yıl içerisinde benzer şekilde yükselişler ve düşüşler göstermektedir. Bu durum bölge genelinde benzer iklim şartlarının egemen olduğunun göstergesidir.

Şekil 1.2. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Aylık Ortalama Sıcaklıklar (˚C).

Seçili istasyonlarda ölçülen sıcaklık değerleri yıllar içerisinde genel olarak benzerlik göstermektedir. İstasyonlar arasında en büyük farkın yaz mevsiminde 2,9˚C olduğu görülmektedir.

Kış mevsimi sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu merkez Gemlik’tir. Gemlik’i sırasıyla Yalova ve Bursa izlemektedir. Kış dönemi ortalama sıcaklık verilerinin sıralanışı bakımından Gemlik 7,8˚C ile seçili merkezler içerisinde kış sıcaklığı bakımından daha ılıman bir yapıya sahiptir (Şekil 1.3). İklim verileri değerlendirilen bu üç merkez içerisinde en düşük kış sıcaklığı Bursa merkezinde görülmektedir. Bursa’nın Gemlik ve Yalova’dan daha düşük kış sıcaklıklarına sahip olmasında denizden daha uzak bir konumda yer alması belirleyici etken olmaktadır.

İlkbahar dönemine dair uzun yıllar sıcaklık verileri incelendiğinde seçili istasyonlar içerisinde en yüksek sıcaklık değerlerinin Gemlik istasyonuna ait olduğu görülmektedir. Mart, Nisan, Mayıs aylarını kapsayan üç ayılık ilkbahar döneminde ise Gemlik ilçesinin ortalama sıcaklığı 13,7˚C’dir. Bununla birlikte değer merkezlerin ortalama sıcaklık verileri 13˚C ile Bursa, 12˚C ile Yalova’dır. Bütün merkezler arasındaki bahar dönemine ait ortalama fark ise 1,7˚C’dir (Şekil 1.3).

Çalışmada sıcaklık verileri değerlendirilen merkezlerde ilkbahar dönemi içerisinde sıcaklıklar doğrusal ve hızlı bir artış göstermiştir. İlkbahar dönemi

başlangıcında ortalama sıcaklık üç merkezde ortalama 8,6˚C iken mevsim sonunda sıcaklıklar 17,7˚C ye kadar yükselmektedir. #

Şekil 1.3. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Mevsimlik Ortalama Sıcaklıklar (˚C).

Seçilmiş istasyonlar içerisinde en yüksek sıcaklık değerleri yaz mevsiminde görülmektedir. Akdeniz İkliminin genel özelliği olarak yaz ayları oldukça güneşli ve sıcak geçmektedir. Çalışma kapsamında değerlendirilen merkezler içerisinde yaz sıcaklığı bakımından Gemlik merkez daha yüksektir. Gemlik merkezine ait ortalama yaz sıcaklık değeri 26,2˚C ile 23,4˚C arasında değişmektedir. Buna karşın diğer merkezlerin yaz sıcaklık değerleri 24,6˚C ile 21,5˚C arasında değişmektedir. Gemlik merkezinin ortalama yaz sıcaklığı 25˚C civarındadır (Şekil 1.3). Seçili istasyonların ortalama sıcaklıkların yüksekten alçağa doğru Gemlik, Bursa ve Yalova şeklinde sıralanmaktadır. #

Seçili istasyonlar içerisinde 1970-2011 yılları arasında yapılan ölçümlerle saptanmış olan sonbahar dönemine ait aylık ortalama sıcaklık değerlerine göre sıcaklık ortalamalarının en yüksek olduğu merkez Gemlik’tir. Bütün merkezlerde sıcaklık değerleri eylül ayıyla birlikte bir düşüş göstermeye başlamıştır. Merkezler içerisinde sıcaklık değerlerinin en düşük olduğu dönem ise kasım ayıdır. Gemlik merkezinin sonbahar döneminde görülen ortalama sıcaklık değeri yaklaşık olarak 17˚C, diğer merkezlere ait ortalama sıcaklık değerleri ise 15˚C civarındadır (Şekil 1.3). #

Yaz ve kış sıcaklıkları değerlendirilirken üzerinde durulması gereken önemli bir husus da sıcaklık miktarlarının değerlendirilmesinde kullanılan, hissedilen sıcaklık değerleridir. Hissedilen sıcaklık miktarı, o bölgede yaşayan insanların sıcaklık algısı

üzerinde etkilidir. Çalışma alanı içerisinde ortalama yaz sıcaklıkları yaklaşık olarak 24˚C civarında olmasına karşın özellikle sahil kesiminde yer alan Gemlik ve Yalova merkezlerinde hissedilen sıcaklık daha yüksektir. Bu durum üzerinde etkili olan ana faktör bölgedeki nem miktarının yüksek olmasıdır. Bununla birlikte kış döneminde havada bulunan soğuk nemden dolayı hissedilen sıcaklık miktarı oldukça düşebilmektedir.

Seçili merkezlere dair uzun yıllar en düşük sıcaklık verilerinin aylara göre sınıflandırılmasında en düşük sıcaklıklar aralık, ocak, şubat ve mart aylarında görülmektedir. Seçili meteoroloji istasyonları içerisinde Gemlik merkezi diğer merkezlerden daha yüksek sıcaklık değerlerine sahiptir. Gemlik merkezinde görülen en düşük sıcaklıklar -5,3˚C derece ile şubat ayında gözlenmektedir. Buna karşın seçili diğer iki merkezden Bursa ve Yalova merkezlerinin şubat ayında sıcaklık değerleri sırasıyla

-16,4˚C ve -11˚C derecedir. Seçili merkezlerde en düşük sıcaklıklar kış, ilkbahar ve sonbahar dönemlerinde gözlemlenirken yaz döneminde nispeten daha yüksek sıcaklık değerleri gözlenmektedir. Yaz döneminde temmuz ayı bütün merkezlerde sıcaklığın en yüksek olduğu dönemdir (Şekil 1.4).

Şekil 1.4. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Uzun Yıllar Minimum Sıcaklıklar (˚C).

Seçili meteoroloji istasyonlarına dair tutulan uzun yıllar maksimum sıcaklık verilerine göre en yüksek sıcaklık değerleri Yalova merkezinde görülmektedir. Yalova merkezini sırasıyla Bursa ve Gemlik merkezleri takip etmektedir. Gemlik merkezi sıcaklık miktarının en düşük olduğu merkezdir (Şekil 1.4).

Şekil 1.5. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Uzun Yıllar Maksimum Sıcaklıklar (˚C).

Meteoroloji merkezlerine ait uzun yıllara en düşük ve en yüksek sıcaklık oranları değerlendirildiğinde Gemlik meteoroloji merkezinde gözlenen en düşük ve en yüksek sıcaklık miktarlarının farkı diğer iki meteoroloji merkezine nazaran daha azdır. Bursa ve Yalova merkezlerinde gözlenen sıcaklık değişimleri yüksektir. Bütün merkezlerin sıcaklık farklarının en fazla olduğu dönem kış ve yaz dönemleridir.

Şekil 1.6. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Minimum Ortalama Sıcaklıklar (˚C).

Seçili merkezlerde gözlemlenen uzun yıllar ortalama en düşük sıcaklık miktarı verilerine göre sıcaklığın en düşük olduğu yer Bursa merkezidir. Sıcaklık değerinin en yüksek olduğu merkez Gemlik’tir. Sıcaklık dağılımı bakımından diğer merkezler Gemlik’e oranla daha değişken bir yapıya sahiptir. Gemlik merkezinde gözlemlenen ortalama en düşük sıcaklık değeri 4,3˚C ile ocak ayında iken, en yüksek sıcaklık değeri ise 21,5˚C ile ağustos ayında görülmektedir. Gemlik merkezinde gözlemlenen bu sıcaklık dağılımı diğer merkezlerde de gözlemlenmektedir (Şekil 1.6).

Şekil 1.7. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Maksimum Ortalama Sıcaklıklar (˚C).

Seçili merkezlere ait ortalama sıcaklık değerlerine göre kış dönemi ortalama en yüksek sıcaklık değeri 11˚C’dir. Yaz döneminde sıcaklık değerleri artış göstererek 30˚C’ye çıkmaktadır. Gemlik merkezi ortalama en yüksek sıcaklık değerlerinde ele alınan üç merkez içerisinde değişken bir grafik çizmektedir. Sonbahar ve kış mevsimi dönemlerinde Gemlik merkezinin sahip olduğu sıcaklık diğer iki merkezden daha yüksektir. Bahar ve yaz döneminde ise Bursa merkezi daha yüksek sıcaklık değerlerine sahiptir (Şekil 1.7).

Seçili meteoroloji istasyonlarının en düşük ve en yüksek ortalama sıcaklık değerlerinin incelendiği Şekil 1.6 ve Şekil 1.7 karşılaştırıldığında Gemlik merkezinde sıcaklık değerlerinin önemli kırılmalara ve dalgalanmalara sahip olmadığı görülebilmektedir. Bununla birlikte Gemlik merkezi de sıcaklık değerlerinin sakin bir yapıya sahip olduğu gözlenebilmektedir. Buna karşın çalışmada yer verilen diğer iki merkezden Bursa ve Yalova merkezlerinde sıcaklık değerlerinde değişiklikler görülmektedir. Özellikle Bursa merkezi Gemlik ve Yalova merkezlerine nazaran daha iç kesimde yer alması, sert iklim koşulları oluşturmaktadır. Bu durum Bursa’da iklim

koşularının Gemlik ve Yalova merkezlerinden daha sert ve belirgin şekilde hissedilmesine neden olmuştur.

1. Uzun yıllar en düşük ve en yüksek sıcaklık değerlerine göre Gemlik ilçesi sıcaklık miktarı bakımından diğer merkezlerden daha ılıman bir yapı sahiptir. Seçili merkezlere ait uzun yıllar donlu gün verilerine göre Gemlik’te don ocak, şubat, mart aylarında gözlenmektedir. Çalışmada ele alınan diğer iki merkez olan Bursa ve Yalova’da ocak, şubat, mart, nisan, kasım, aralık aylarında don olayları gözlenmektedir.
   

   0	Ocak	Subat	Mart	Nisan	Kasım	Aralık
   BURSA	11,1	9,6	5,6	0,4	3,1	7
   YALOVA	5,5	5,6	2,8	0,1	0,4	2,1
   GEMLİK	3	2,4	0,6	0	0	0

   Şekil 1.8. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Donlu Günler (˚C).

   Don olayları tarımsal verimliliği olumsuz yönde etkilemektedir. Gemlik ilçesinde don olaylarının az görülmesi, ilçenin bölgede tarımsal etkinliğinin artmasına katkı sağlamıştır. Çalışmada değerlendirilen diğer iki merkez olan Bursa ve Yalova’da donlu günlerin sayısı Gemlik’e nazaran fazladır. Karasal etkinin daha fazla hissedildiği Bursa’da donlu günlerin sayısı ve süresi oldukça uzundur. Don olaylarının en fazla gözlemlendiği ocak ayında Gemlik’te 3 gün don olayı gözlenirken bu rakam Yalova’da 5,5 gün, Bursa’da ise 11 güne kadar çıkmaktadır (Şekil 1.8).

2. Basınç ve Rüzgârlar

   Atmosfer basıncı havanın bir nokta üzerindeki ağırlığıdır. Atmosfer basıncı, atmosferin yoğunluğu doğrultusunda alçaktan yükseğe çıkıldıkça azalmamaktadır. Yükseltinin artmasıyla birlikte atmosferin yoğunluğu ve basıncıda azalmaktadır. Bununla birlikte atmosfer yoğunluğu sıcaklıkla ters orantılı olarak değişmektedir. Hava

   sıcaklığının fazla olduğu yerlerde ısınmanın etkisinden dolayı atmosferdeki yoğunluk azalmakta ve alçak basınç özelliği göstermektedir. Hava sıcaklığının düşük olduğu yerlerde ise bu durum tam tersi bir eğilim göstererek atmosferin yoğunluğunun artmasından dolayı yüksek basınç özelliği göstermektedir. Sıcaklığın bölgesel olarak değişmesi, her bölgede basınç değerlerinin mevsimler arasında farklı basınç değerlerinin oluşmasına neden olmaktadır.41

   Atmosfer üzerinden genel olarak meydana gelen dolaşım ve değişimler yeryüzünde iklim şartlarının oluşmasında doğrudan etkilidir.42 Ülkemizde meydana gelen büyük ölçekli atmosfer sirkülâsyonları yaz ve kış dönemlerinde basınca ve basınç farklılığına bağlı olarak ortaya çıkan rüzgâr sistemlerini ve rüzgârların esiş yönlerini etkilemektedir.43

   Hazar Havzası üzerinde Anadolu platosunun iç kesimlerine sokulan continental polar (cP) hava akımı, Anadolu platosunun kış mevsiminde çok soğuk olmasına neden olmaktadır. Bu durum Anadolu’nun iç kesimlerinde antisiklon basınç sahasını oluşturmaktadır. Bununla birlikte ekim ayının sonlarıyla birlikte soğumaya başlayan Orta ve Doğu Avrupa üzerinde oluşan yüksek basınç merkezi, Balkanlar üzerinden Batı Anadolu’ya doğru yayılma göstermektedir.44

   Kış mevsimi süresince Anadolu üzerinde etkili olan frontal faaliyetlere bağlı olarak oluşan kararsız basınç şartları, ilkbahar mevsimiyle birlikte kırılmaya başlar.45 Kış döneminde gözlemlenen bu şartlar mayıs ayıyla birlikte etkisini tamamen kaybeder ve ülkemiz yaz basınç koşullarının etkisi altına girer.46 Ülkemiz yaz mevsimi itibariyle tropikal hava kütlelerinin etkisi altına girer. Yaz mevsiminde Türkiye’de gözlemlenen karakteristik atmosfer hareketleri, batıdan kuzeye doğru hareket halinde olan subtropikal yüksek basınç, güneyde termik sebepler doğrusunda ITC kuzeye doğru hareket etmektedir. Yaz mevsiminde Karadeniz kıyılarında orografik yağışlar gözlemlenirken Akdeniz çevresinde frontal kökenli yağışlar, iç kesimlerde ise konveksiyonel yağışlar gözlemlemektedir.47

    

   41Erinç, s. 77-78.

   42Erol Oğuz, Genel Klimatoloji, Gazi Büro Kitabevi, Ankara 1993, s. 134.

   43Atalay, s.102. 44Koçman, s.12. 45Çelikoğlu, s. 47.

   46Koçman, s. 13.

   47Erinç, s. 296-297.

   Atmosfer hareketliliği bakımından ülkemizde kasım ve nisan ayı arasındaki dönemde hareketlilik oldukça fazla olmakla birlikte mayıs ve kasım arasındaki dönemde ise ülkemizde daha sakin bir atmosfer hareketliliği gözlenmektedir.48

   Türkiye üzerinde etkili olan atmosfer hareketliliği çalışma alanımız olan Gemlik merkezinde de etkinliğini göstermektedir. Gemlik merkezine ait basınç verileri incelendiğinde kış dönemindeki basınç değerlerinde değişimin daha fazla olduğu görülmektedir. Buna mukabil yaz döneminde basınç değerlerindeki değişimin daha düşük olduğu gözlenmektedir.

   Araştırma sahası yerel basınç ortalama oranları bakımından 1003 milibardır. Ortalama basınç oranında ekim ayıyla birlikte mart ayına kadar sürecek hareketli bir sürece girmektedir. Bununla birlikte mart ayından başlayıp eylül ayının sonuna kadar sakin bir görünüm sergilemektedir. Uzun yıllar ortalama basınç miktarı üzerinde en yüksek basınç değeri 1007 mb, en düşük basınç değeri ise 999 mb olarak gözlemlenmektedir (Şekil 1.9).

   Minimum	986	988	986	990	967	991	989	971	969	992	988	986
   Maksimum	1024	1019	1020	1012	1011	1009	1007	1006	1012	1016	1017	1022
   Ortalama	1007	1004	1004	1003	1002	1000	999	999	1002	1006	1007	1005

   Şekil 1.9. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Aylık Ortalama, Minimum ve Maksimum Basınç Değerleri Dağılışı (mb).

   Çalışma sahası üzerinde gözlemlenen uzun yıllar ortalama en düşük ve en yüksek basınç miktarlarına göre Gemlik merkezinde yıl içerisinde gözlemlenen en yüksek ve en düşük değerler arasında 54 mb’lık bir basınç farkı bulunmaktadır. Bununla birlikte uzun yıllar ortalama en düşük basınç miktarında en yüksek ve en düşük değer arasında 31 mb

    

   48Koçman, s. 14-15.

   bir basınç farkı gözlenmektedir. Basınç değerlerinde yıl içerisinde özellikle mayıs, ağustos ve eylül aylarında belirgin kırılmalar görülmektedir. Gemlik merkezi uzun yıllar minimum basınç miktarında gözlemlenen bu kırılgan ve dalgalı hava hareketleri, maksimum basınç miktarında gözlemlenmemektedir. Aksine maksimum basınç miktarında daha kademeli şekilde azalma ve artış sergileyen bir eğri çizmektedir. Ocak ayında basınç değeri en yüksek seviyeye ulaşmakta ve kademeli olarak ağustos ayına kadar bir düşüş göstermektedir. Ağustos ayında en düşük basınç değerine ulaşarak ayın sonlarıyla birlikte ocak ayına kadar sürecek bir artış göstermektedir (Şekil 1.9).

   Çalışma alanı içerisindeki basınç değerlerini ve atmosfer hareketlerini değerlendirirken sadece Gemlik merkezine ait verileri değerlendirmek çalışmamızda bazı hatalara sebep olabilir. Bundan dolayı bölge üzerinde hâkim olan genel ve Gemlik merkezde yaşanan hava olaylarını gözlemleme adına çevre yerleşim alanlarındaki meteoroloji istasyonlarından elde edilen basınç verileri de çalışmamızda değerlendirilmiştir.

   Seçili istasyonlar içerisinde en yüksek basınç değerlerine Yalova merkezinde rastlanmaktadır. Buna karşın Bursa ve Gemlik merkezlerinde basınç değerleri bir birine benzerlik göstermektedir. Çalışmada yer verilen merkezlerin bütününde kış dönemi basınç miktarının en yüksek olduğu dönemdir. Öte yandan yaz dönemi ise basınç miktarının en düşük olduğu dönemdir. Basınç miktarı kış mevsiminden yaz mevsimine doğru kademeli olarak azalma gösterirken yaz mevsimi sonuyla birlikte kademeli bir artış göstermektedir.

   Seçili merkezler içerisinde Gemlik ortalama basınç miktarının 1003 mb değerle en düşük olduğu merkez olmakla beraber Bursa 1004 mb, Yalova 1014 mb’dır. Gemlik merkezindeki basınç değerlerinin daha düşük olması, ilçe genelinde sıcaklığın diğer merkezlerden daha yüksek olmasına neden olmaktadır. Buna karşın diğer merkezlerde basınç değerlerinin daha yüksek olması yıl içerisinde ölçülen sıcaklık değerlerinin daha düşük olmasındandır. Öte yandan bütün merkezlerin basınç grafiklerinde artışların ve azalışların birbirine benzer şekilde olması, bölge genelinde benzeri iklim koşullarının olduğunu göstermektedir (Şekil 1.10).

   Basınç ve basınç farkı yeryüzünde görülen rüzgâr hareketlerinin nedenidir. Basınç miktarı ve konumları rüzgârın esme hızının, esiş yönleri ve şiddetleri üzerinde etkilidir. Bununla birlikte araştırma sahasının coğrafi koşulları da rüzgârın şiddetinde ve yönünde

3. etkili olmaktadır. Buna ek olarak yerel merkezlerin dışında geniş ölçekteki basınç merkezleri rüzgârların yönleri ve şiddetleri üzerinde belirleyici rol oynamaktadır. Anadolu kara parçasının kış döneminde yüksek basınç özelliği göstermesi, ülkemizde rüzgârların dağılışına etki etmektedir. Bununla birlikte Karadeniz ve Akdeniz merkezli alçak basınç sahaları oluşmuştur. Basınç merkezlerinin ülkemizdeki dağılımının kış döneminde Anadolu’nun içlerinden kıyılara doğru rüzgâr hareketliliğini beraberinde getirmektedir.49
   

   985	O	Ş	M	N	M	H	T	A	E	Ek	K	A
   BURSA	1008	1006	1005	1002	1003	1001	1000	1001	1004	1007	1008	1009
   YALOVA	1019	1017	1016	1014	1014	1013	1012	1012	1015	1018	1018	1018
   GEMLIK	1007	1004	1004	1003	1002	1000	999	999	1002	1006	1007	1005

   Şekil 1.10. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Aylık Ortalama Basınç Değerleri Dağılışı (mb).

   Seçili merkezlerde hâkim rüzgâr yönlerinin aylara göre dağılımında farklılıklar görülmektedir. Gemlik’te hâkim rüzgâr yönü batı eksenli olup hemen hemen bütün yıl batıdan rüzgârlar esmektedir. Buna karşın diğer merkezlerin hâkim rüzgâr yönleri aylara göre farklılaşmaktadır (Tablo1.3).

   Tablo 1.3. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Hâkim Rüzgâr Yönleri.

   İstasyon

   O

   Ş

   M

   N

   M

   H

   T

   A

   E

   Ek

   K

   A

   Bursa

   ENE

   ENE

   WSW

   WSW

   WSW

   ENE

   NNE

   ENE

   ENE

   ENE

   ENE

   ENE

   Gemlik

   ESE

   ESE

   ESE

   ESE

   WNW

   ESE

   ESE

   ESE

   ESE

   ESE

   ESE

   ESE

   Yalova

   SE

   NE

   N E

   NW

   NW

   NW

   NW

   NE

   SE

   NE

   SE

   SE

   Kaynak: D.M.İ.G.M. 1970-2011 İklim Verilerinden Düzenlenmiştir.

   Rüzgâr hareketliliğinin merkezler üzerindeki etkileri rüzgârın yıl içerisinde esiş yönleri ve şiddeti doğrultusunda etkili olabilmektedir. Seçili istasyonların yıl içerisindeki rüzgâr hızlarına bakıldığında Gemlik merkezinin yıl içerisinde diğer

    

   49 Erinç, s. 306-308.

   merkezlerden daha şiddetli rüzgâr aldığı gözlemlenmektedir. Gemlik merkezinde rüzgâr şiddeti ocak, temmuz, ağustos, kasım ve aralık aylarında artış göstermektedir.

Bununla birlikte ilkbahar ve sonbahar mevsimleri rüzgâr hızının düşük olduğu dönemlerdir. Gemlik merkezinde rüzgâr hızının en yüksek olduğu aylar temmuz ve ağustos aylarının olduğu yaz dönemidir. Çalışmada yer verilen diğer iki merkezinde yıl içerisindeki rüzgâr esiş şiddeti Gemlik merkezine nazaran oldukça düşük bir seviyededir. Gemlik merkezinin yıl içerisinde rüzgâr hızı 3,5 iken Bursa’da 2,2 olup, Yalova da ise 1,9 m/sn’dir (Şekil 1.11).

Şekil 1.11. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Rüzgârların Hızları (m/sn).

Çalışma alanında yıl içerisinde rüzgâr esiş yönleri değerlendirildiğinde Gemlik merkezinde iki yön eksenli rüzgârlar öne çıkmaktadır. Buna göre Gemlik merkezinde yıl içerisinde rüzgâr en çok WNW ve E yönlerinde esmektedir. Rüzgârın yıl içerisindeki dağılışına göre bazı yönlerden oldukça düşük hızda rüzgâr esmektedir. Rüzgârın yıl içerisinde yoğun olarak estiği diğer yönler ise ENE ve W’dir (Şekil 1.12).

Çalışma alanın içerisinde rüzgârın esme yönlerinin mevsimler içerisindeki dağılımına bakıldığında Gemlik merkezinde rüzgârın ilkbahar dönemi haricinde de benzer yönlerde estiği gözlemlenmektedir. Buna göre Gemlik merkezinde rüzgârın esme yönü E eksenli olup E ve ENE ekseni doğrultusunda estiği gözlemlenmektedir. İlkbahar döneminde Gemlik merkezi yıl içerisinde hâkim rüzgâr yönünden farklılık göstererek, rüzgârlar WNW ve E yönleri doğrultusunda esmektedir. Kış döneminde

WNW ve W eksenli rüzgârların esma sayılarında önemli bir düşüş gözlenirken E eksenli rüzgârlarda kayda değer bir artış gözlenmektedir.

İlkbahar döneminde WNW yönü hâkim rüzgâr yönünü oluşturmaktadır. İlkbahar döneminde yıl içerisinde hâkim rüzgâr yönünü oluşturan E eksenli rüzgârlar gerileyerek ikinci hâkim rüzgâr yönünü oluşturmaktadır.

Yaz ve sonbahar mevsimlerinde hâkim rüzgâr yönleri kış mevsimiyle benzerlik göstermekte ve rüzgârın esme yönü E ve WNW eksenleri doğrultusunda esmektedir. Bununla birlikte yaz mevsiminde WNW ve W eksenli rüzgârlar gözlemlenmekte ve ilkbahar mevsiminden sonra en yüksek olduğu periyodu oluşturmaktadır. Sonbahar döneminde ise bu eksenli rüzgârlar oldukça düşmektedir. Gemlik merkezinden bütün mevsimlerde rüzgârın beli başlı yönler doğrultusunda estiği belirgin olarak gözlemlenmektedir. Öte yandan güney, kuzeybatı ve güneydoğu yönlerinde yıl içerisinde rüzgâr oldukça düşük seviyelerde esmektedir. Bu durum üzerinde arazinin yapısı kadar yıl içerisindeki basınç merkezlerinin konumları da etkili olmaktadır.

Nem ve Bulutluluk #

Sıcaklıkla ve havanın nem tutma kapasitesi arasında doğrusal bir ilişki vardır. Bir yerde sıcaklık ne kadar fazlaysa havanın taşıyabileceği nem miktarı da o kadar fazladır. Hava içerisinde bulunan nem miktarı “nispi nem” olarak adlandırılmaktadır. Bundan ötürüdür ki canlı hayatını etkileyen hava nemliliğiyle ilgili özellik nispî nemdir.

Nispi nem hissedilebilir sıcaklığı belirleyen iklim elemanlarından bir tanesidir. Bir yerde nispî nemin yüksek olması durumunda nemin insan derisinin yüzeyine yapışmasından dolayı, vücut sıcaklığının aşırı şekilde artmasına ve insanın kendisini rahatsız hissetmesine neden olmaktadır. Öte yandan kış mevsiminde havanın içerisinde bulunan soğuk nispî nemin aynı suretle insanın derisine yapışmasından dolayı havanın daha soğuk olarak hissedilmesine neden olmaktadır.50

Şekil 1.13. Seçilmiş İstasyonlarda 1970-2011 Yılları Arasında Ortalama Nispi Nem.

Bursa, Gemlik ve Yalova’da yapılan ölçümlerde nispi nemin en yüksek olduğu merkez Yalova’dır. Buna karşın Gemlik merkezi, sahip olduğu nispî nem miktarının üç merkez içerisinde en düşük değere sahip olan merkezdir. Öte yandan nemin yıl içerisindeki dağılışına bakıldığında özellikle yaz döneminde nispî nem miktarının yıl içerisindeki oranına göre düşük olması Gemlik merkezinde yaz döneminde rahat ve insanları bunaltmayan bir hava kalitesinin olmasını sağlamaktadır (Şekil 1.13).

Yağışlar #

Türkiye’de yıllık yağış miktarı üzerinde, ülke genelinde etkili olan büyük hava kütlelerinin atmosferdeki mevsimlere göre hareketleri ve yer şekilleri, bakı, orografik doğrultu gibi etmenler belirleyici görev almaktadır.51

Ülkemizde yağışların dağılımına bakıldığında Türkiye’de en fazla yağışın kuzey ve güneydeki dağların denize bakan yamaçlarına düştüğü gözlenmektedir. Bununla birlikte dağlarla çevrili Anadolu’nun iç bölgeleri daha az yağış alır. Akdeniz havzasında ekim ve mayıs arası süresince farklı bölgelerden gelen yüksek hava kütlelerinin etkisiyle kıyı bölgelerinde oluşan cephesel depresyonlar, kıyı kesimlerde yüksek oranda yağmur düşmesini sağlamakla birlikte, düşük sıcaklığın etkisiyle iç kesimlerde oluşan yüksek basınç merkezleri Anadolu’nun iç kesimlerinde kar yağışının fazla yağmur yağışının az olmasına neden olmaktadır.

Kış mevsiminde ülkemizde görülen polar cephe sistemlerinin etkisi yaz dönemiyle birlikte yerini tropikal kökenli hava kütlelerine bırakmaktadır. Tropikal kökenli hava kütleleri ülkemizde sıcaklığı arttırmaktadır. Fakat sıcaklık artışı ile beraber bazı bölgelerde kuraklık etkili olmaktadır. Ancak özellikle geçiş dönemlerinin başlangıç sürecinde oluşan şartlar, yoğun olarak kıyı bölgelerde görülmekle birlikte bütün yurtta yağışların gözlemlenmesini sağlamaktadır. İç bölgelerde konveksiyonel yağışlar görülürken kıyı kesimlerde frontal kökenli, orografik kökenli yağışların görülmesine olanak sağlamaktadır.52

Çalışma alanı ve çevresinde bulunan merkezlerin aylık yağış oranları Tablo 1.4’te verilmektedir. Buna göre Gemlik ilçesinde yağışın en yüksek olduğu zaman Aralık, Ocak ve Şubat aylarını içine alan kış dönemidir. Diğer yandan Gemlik merkezinde yağışın en düşük olduğu aylar Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül aylarıdır.

Seçili istasyonlarda aylık ortalama yağış dağılımı incelendiğinde Gemlik’in en düşük yağış miktarına sahip merkez olduğu gözlenmektedir. Gemlik’te ve diğer merkezlerde en yağışlı ay aralık iken, en az yağışlı ay Bursa ve Gemlik’te Ağustos, Yalova’da ise Temmuz’dur.

51Çelikoğlu, s. 57.

52Koçman, s. 54-55.

Tablo 1.5. Seçilmiş İstasyonlarda Toplam Yağışın Aylara Göre Dağılımı (mm).

Kaynak: D.M.İ.G.M. 1970-2011 Yılları Arasındaki İklim Verilerinden Düzenlenmiştir.

Gemlik’te ortalama sıcaklık ile yağışın aylara dağılışı arasında benzerlik söz konusudur. Sıcaklığın arttığı ve buharlaşmanın yüksek olduğu yaz aylarında, yağış miktarı da minimum seviyelere inmektedir. Yaz aylarında sıcaklık ve buharlaşmanın artması ile yağış miktarlarının azalması sonucunda Karsak Deresi, Kocadere ve irili ufaklı birçok derenin su seviyesi iyice düşmektedir. Sonbaharda başlayan yağmurlarla birlikte su seviyesi yükselen dereler, Mart ayına doğru maksimum seviyeye ulaşmaktadır.

Gemlik’te yıllık yağış ortalaması 600–750 milimetre arasında değişmektedir. Eylül’den sonra başlayan yağışlar en çok kış aylarında gerçekleşmektedir. Yağış grafikleri incelendiğinde, sonbahardan itibaren yağışların arttığı kış sonlarında ise yağışın azaldığı görülür. Gemlik’in etrafının dağlarla çevrili olması şiddetli rüzgârların esmesine engel olmuştur. Yağmur yağmadan önce başlayan batı rüzgârları deniz tarafından gelmektedir. Nadir olarak esen kuzey rüzgârları ise Katırlı ve Samanlı dağlarının kesişim noktası olan Karsak Boğazı’ndan esmektedir. Sonbahar ve kış aylarında karayel, poyraz ve yıldız gibi kuzey sektörlü sert rüzgârlar esmektedir. İlkbahar mevsiminde genellikle lodos, yazın sıcak günlerinde ise denizden karaya doğru deniz meltemi esmektedir.53

İklim Tipi #

Herhangi bir sahanın iklim tipini tespit etmek için çeşitli formüller uygulanmaktadır. Buna göre araştırma sahasının iklim tipini belirlemek için De Martonne (1923), Thornthwahite (1948) ve Erinç (1965) formüllerinden yararlanılmıştır.

Thornthwahite yöntemine göre hazırlanan su bilançosu incelendiğinde eylül ayından itibaren yağışlar potansiyel evapotransprisyondan fazla olmaya başlar. Bu aydan kasım ayı sonuna kadar toprakta su birikimi olur. Aralık ayında suya doyan

53Orkun, s. 25-26.

toprak, mart sonuna kadar bu şekilde devam eder. Nisan ayından itibaren artan sıcaklıklarla beraber buharlaşma yoluyla toprak su kaybetmeye başlar. Mayıs ayında sıcaklıkların iyice yükselmesi ve yağış değerlerinin azalmasıyla Gemlik’te su açığı meydana gelmektedir (Tablo1.5 ve Şekil 1.15). Kurak dönem olarak ifade edilen bu devre eylül ayının sonuna kadar devam eder. Toprakta su açığının oluştuğu kurak dönemde sahada yürütülen tarımsal faaliyetlerde sulamaya gereksinim duyulmaktadır.

Tablo 1.6. Gemlik’in Thornthwahite Formülüne Göre Su Bilançosu.

Araştırma sahası, yağışla evapotranspirasyon arasındaki ilişkiye dayanarak hazırlanmış Thornthwahite54 formülüne göre C1 B’3 d b’3 sembolleriyle ifade edilen yarı nemli-kurak, Orta sıcaklıkta, mezotermal, su fazlası kış mevsiminde ve çok kuvvetli olan, Okyanus iklimine yakın iklim tipine girmektedir.

54Ahmet Ardel, Ajun Kurter, Yusuf Dönmez, Klimatoloji Tatbikatı, İstanbul Üniversitesi. Yay. No: 1123, Ed. Fak. Coğrafya Ens. Yay. No: 40, İstanbul 1969, s. 291-294.

Yıllık yağış miktarının yıllık ortalama maksimum sıcaklığa bölünmesi esasına dayanan Erinç’in yağış etkinliği formülüne55 göre Gemlik, yıllık 34,1’lik indis değeri ile yarı nemli iklim sahası içerisine girmektedir. Gemlik’te ortalama yağışın düşük, ortalama maksimum sıcaklıkların yüksek değerler sergilediği haziran, temmuz ayları kurak geçer. Ortalama maksimum sıcaklıkların düşmesi ve yağış miktarının artmasıyla ekim ayı yarı kurak, otalama maksimum sıcaklıkların en düşük olduğu kasım, aralık, ocak, şubat ve mart ayları çok nemli, diğer aylar ise yarı nemli karakter sergiler (Tablo 1.7). Ayrıca Erinç formülüne göre çok nemli iklime sahip sahadaki hâkim bitki örtüsü çok nemli orman olarak göze çarpar.

Tablo 1.7. Erinç (1965) Formülüne Göre Gemlik’in Yağış Tesirlilik İndisinin Aylara Göre Durumu.

Yağış etkinliği formülleri içerisinde en çok kullanılanlardan bir tanesi de De Martonne’a ait kuraklık indisidir.56 Bu formüle göre araştırma sahası 26,5’lik indis değeri ile yarı nemli iklim grubuna girer. Sahada ocak, şubat, mart, mayıs, kasım, aralık ayları nemli, nisan ve ekim yarı nemli, haziran ve eylül aylarında yarı kurak koşullar hüküm sürerken, temmuz ve ağustos ayında ise kuraklık söz konusudur.

Tablo 1.8. De Martonne (1923) Formülüne Göre Gemlik’te Aylık Kuraklık İndisleri.

55Erinç, s. 485-486.

56Erinç, s. 478-479.