Ekonomik Özellikleri

En basit ifadeyle sınırsız insan ihtiyaçlarının sınırlı kaynaklarla karşılanması olan ekonomi;99 insanların yaşayabilmek için üretme, ürettiklerini bölüşme biçimlerinin ve bu faaliyetlerden doğan ilişkilerin bütünü olarak tanımlanır.100

Ekonomik coğrafya, mal ve hizmetlerin üretim, değişim ve dağıtımı ile finansal yönetim sistemini kapsayan ekonomi bilimi101 ile doğal ve beşeri kaynakları; dağılım, bağlantı ve sebep-sonuç ilkeleri doğrultusunda inceleyen coğrafya biliminin ortak bilim alanı olarak gelişmiştir.

İşletildiğinde gelir (kazanç, kâr) sağlayan her türlü kaynak olarak tanımlanan ekonomik kaynaklar, ekonomik coğrafya araştırmalarının odağını oluşturmaktadır. Tanımda geçen kaynak terimi (insan eseri) öznel ve nesnel (doğal çevre eseri), mal ve hizmet üretimine dayanak oluşturan bütün zenginlikleri ifade eder.102

Günümüzde beşeri coğrafyanın en ayrıntılı ve köklü alanlarından biri olan ekonomik coğrafya (iktisadî coğrafya); insan tarafından oluşturulan ya da doğal (tabiî) olarak oluşmuş ekonomik kaynakları, coğrafi düşünce ilkeleri dâhilinde inceleyen bir araştırma alanı olarak tanımlanmaktadır.103

Bununla birlikte kavramsal olarak ekonomik coğrafya; Coğrafya Biliminin, yeryüzünün tamamında ya da sınırları belli bir kesiminde ekonomik faaliyetlerin dağılımını, bunlarla diğer coğrafi olayların karşılıklı ilişkisini araştıran kesimi olarak ifade edilmekte ya da bir yerde oturan insanların meydana getirdiği işler, yaşadığı yerlerden faydalanma şekilleri, doğal yöreyi işlenmiş yöre durumuna getirme şekilleri ve derecelerini inceleyen bilim alanı olarak da açıklanmaktadır.104

99İktisat Terimleri Çalışma Grubu, İktisat Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2012. 100Komarova, Kotlyakov, Elsevier Coğrafya Sözlüğü [Elektronik Sürüm], Elsevier, İrlanda 2011. 101Barney Warf (Ed.), Beşeri Coğrafya Ansiklopedisi, SAGE yayınları, Kaliforniya 2006.

102Hayati Doğanay, Türkiye Ekonomik Coğrafyası, Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2011.

103Doğanay, s.15

104Reşat İzbırak, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1986.

Genel olarak doğal kaynakların kullanımı, tarım ve sanayi ürünlerini, ulaşım ve diğer hizmet-altyapı türlerini içeren ekonomik faaliyetlerin alansal organizasyonu ve mekânsal dağılımı ekonomik coğrafyanın konusunu oluşturmaktadır.105 Bunun yanı sıra yeryüzünde çeşitli ekonomik kaynakların nerede bulundukları, nerelerde üretiminin mümkün olduğu ve ihtiyaç halinde bu kaynakların hangi yollarla temin edilebileceği konularını inceler.

Tarihi boyunca ekonomik coğrafya; nüfus ile ekonomi ve kaynaklar arasındaki ilişkiler; insanların hayatlarını kazanmaları bakımından bölgesel olarak ortaya çıkan farklılıklar ve benzerlikler; ekonomik faaliyetlerin yer seçiminde tercihleri belirleyen faktörler; bölgesel uzmanlaşmalar ve bu uzmanlaşmanın yarattığı ticaret akışlarının nedenleri; ekonomik kalkınma ve yaşam standartlarındaki farklılıkların açıklanması gibi çok sayıda konu üzerinde durmuştur. Bu konuların incelenmesindeki yaklaşımlar ve bunları açıklamak üzere geliştirilen teoriler ise ekonomik coğrafyanın çeşitli tarihi dönemleri içinde değişime uğramıştır. Ekonomik coğrafyanın inceleme alanları ve bakış açılarındaki değişimler incelemeye değer ayrı bir çekicilik arz etmektedir.

Çalışmanın asıl konusunu oluşturan ekonomik coğrafya özellikleri sahada devamlı olarak gelişim göstermiştir. İlk olarak Argonatlı Yunan denizcilerin ayak bastığı Gemlik’te, tarih boyunca birçok millet var olma mücadelesi vermiş; bu durum, Gemlik’in stratejik açıdan önemli toprak parçası olmasını sağlamıştır. Gemi yapımı, ticaret, zeytincilik, ipekçilik gibi çeşitli uğraşlarla bu kavimler geçimlerini sağlamaya çalışmışlardır.

Ekonomik anlamda Gemlik’in tarihçesine bakıldığında ilk olarak Argonatların hüküm sürdüğü dönemde denizcilik etkisinde olduğunu görmekteyiz. M.Ö 8. yüzyılda Friglerin yönetiminde çiftçi olmaları münasebetiyle çiftçilik etkili olmuştur. M.Ö 7. yüzyılda Kimmerler ve Lidyalıların hüküm sürdüğü dönemde ise şehrin kritik bir noktada olması ticaret üssü olarak gelişim göstermesini sağlamıştır. M.Ö 6. yüzyılın ortalarında Gemlik ve diğer kıyı şehirler askeri üs olarak rol üstlenmiştir.106

M.Ö 75 yılında Anadolu’ya hâkim olan Romalılar döneminde Gemlik’in ticari önemi artmıştır. Dolayısıyla Gemlik kıyıları, güzel manzarası, kaplıcalarıyla Romalılar için bir dinlenme yeri olmuştur. Yine bu dönemde zeytincilik ve ipekçiliğin yapıldığı

105Barney Warf (Ed.), s. 23.

106Coşkun, s.14-17.

görülmektedir. Bizans imparatoru Türklerde gördüğü ve beğendiği ipek kumaşları için Türk hakanı Tuman Han’dan ipek ustası göndermesi konusunda yardım istemiştir. Türk hakanı tarafından 260 ipek ustası gönderilmiş ve bu ustalar en güzel ipek kozalarını elde ederek ipekçiliği bu şehirde başlatmışlardır.107

Bursa’nın geç alınmasına neden olan Gemlik’in kritik konumunun farkına varan Orhan Bey komutasındaki Akçakoca ve Kara Timurtaş Bey ile birlikte 1334 yılında Gemlik’i ele geçirmiştir. Artık Osmanlıların eline geçen şehir gemi tersanelerine izafeten “Gemilik” olarak anılmaya başlanmıştır.108 Gemlik bu dönemde de ekonomik olarak ziraat ve ticaret alanında faaliyetler göstermiştir. I. Murat burada bulunan tersanelere önem verip gemi yapım evleri kurdurmuştur. Osmanlının Yükselme Dönemi’nde tersane şehri olarak gelişim gösteren Gemlik, aynı zamanda zeytin, ticaret, ipekçilik, mermer, havlu, deri, dokumacılık alanlarında da ekonomik faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu dönemde Gemlik Limanı, Bursa’nın dışarıya açılan penceresi olmuştur. Ekonomik faaliyetlerdeki bu gelişim Gemlik nüfusunun artmasına neden olmuştur. Nüfus artışı beraberinde, balıkçılık, zeytinyağı, suni ipekçilik, narcılık, küçük el zanaatları, mermer, mimari, gibi pek çok iş kolunun doğmasını sağlamıştır.

Cumhuriyetten sonra 1923-1938 yıllarında zeytin, ipekböcekçiliği, balıkçılık ve tarımda sınırlı bir ekonomik gelişme yaşanmıştır. Sanayi planlaması doğrultusunda Mudanya açılması planlanan ve sonrasında Mustafa Kemal ATATÜRK’ün talimatıyla Gemlik’te yapılmasına karar verilen suni ipek fabrikası 1 Şubat 1938 tarihinde kurulmuştur. Bu fabrika Gemlik ve çevresinin ekonomik gelişmesinde önemli bir yer tutar. Bölge sadece ekonomik bir işletme olmaktan çok, sosyokültürel merkez haline getirilmiştir. Savaş yıllarında ekonomik anlamda yeterli gelişme sağlanamamıştır. Sofralık zeytiniyle meşhur ilçe, bu alanda da yeterli ihracatı yapamamıştır. Liman faktörüyle ihracat yapabilme özelliğine sahip Gemlik’te depolama merkezlerine ihtiyaç duyulmuştur. 1938-1945 yılları arasında büyük bir atılımın olduğunu görülmektedir. Bu dönemdeki imalathaneler; zeytin, zeytinyağı, sabun, pirinç, turşu, sebze, deri, çeltik, tütün, yumurta, peynir, domuz, koza, odun, odun kömürü, meyve gibi ürünler üzerine kurulmuştur.109

107Coşkun, s. 14-21.

108Bingül, s. 104-110.

109Orkun, s. 31-37.

1950’li yıllarda uygulanan liberal ekonomi politikasıyla zeytin ve sabun sektöründe gelişme görülmüş, bölgede yeni tesisler yapılandırılmıştır. 1960 yılında ilk yapı kooperatifi, 1962 yılında BP dolum tesisleri kurulmuştur. 1960’lı yıllardan sonra sanayileşme ile birlikte ilçe, Karadeniz ve Doğu bölgelerinden göç almaya başlamıştır.

1966 yılında Türk Silahlı Kuvvetlerinin binek ve koşum hayvan ihtiyacının karşılanması için Askeri Hara kurulmuştur. Daha sonra Askeri Veteriner Okulu ve Eğitim Merkezi olarak adı değiştirilmiştir.

1975 yılında Borusan Fabrikası, 1978 yılında Tügsaş (Azot Sanayi), 1979 yılında Baktat Konserve Fabrikası, 1980 yılında Çimtaş, 1986 yılında Helmersan Mermer Sanayi, 1989 yılında Marmosan, 1992 yılında Gemport Liman İşletmeleri, 1992 yılında Küçük Sanayi Sitesi, 1993 yılında Borçelik, 1994 yılında Gemlik Konserve Fabrikası kurulmuştur. Ayrıca 1980’li yıllarda çıkarılan teşvik yasasıyla beraber bölgede anonim şirketlerin hızla çoğaldığı görülmektedir.

Sanayileşmenin hızlanması, zirai mücadele ile tarımsal faaliyetler, turizm potansiyeli, şehrin güzelliği gibi etkenlerle şehrin nüfusu artmaya başlamıştır. Günümüzde ekonomik durumuna bakıldığında Gemlik; farklı sektörlerde yüzlerce fabrikası ve serbest bölgesi olan, tarımsal faaliyetlerin sürdüğü, sürekli göç alan dinamik bir şehir konumundadır.